Er is geen definitief antwoord op wat rechters tot goede rechters maakt. Ideeën daarover zijn veranderlijk, stelt Ybo Buruma, raadsheer bij de Hoge Raad. “Geen rechter in de jaren ’70 dacht dat ‘ie efficiënt moest zijn. Echt never nooit niet.”
Imago? Vreselijk
Buruma sprak maandag 23 januari tijdens het laatste college integriteit in een serie van drie. Eerder hadden Kitty Nooy en Germ Kemper in de Oudemanhuispoort (UvA) al college gegeven over integriteit van respectievelijk de officier van justitie en de advocaat. Buruma nam de studenten mee op een historische reis langs ideeën over integere rechters, eerst aan de hand van anekdotes over zijn eigen carrière, daarna meer beschouwend vertellend over de ontwikkelingen sinds begin 20e eeuw. Die had hij afgelopen december ook geschetst in zijn oratie getiteld Wat is een goede rechter? Een mentaliteitsgeschiedenis (1900-2020) toen hij hoogleraar Rechtsstaat, rechtsvorming en democratie werd in Nijmegen. Het recentste beeld van een goede rechter – een die reageert op de samenleving en zijn imago zo belangrijk vindt – dat vindt Buruma “vreselijk”.
Het begon saai
Buruma’s beeld van wat rechters doen is flink veranderd tijdens zijn werkzame leven. “Toen ik begon met werken, als griffier naast de politierechter, werden mijn zwartste gedachten over het recht bevestigd. Ik hoefde alleen nummertjes in te vullen en kruisjes te zetten.” Saai! En ook onbegrijpelijk. “Een flesje shampoo aan een particulier verkopen met een PH-waarde die alleen is toegestaan voor professionele kappers… Waarom is dat strafbaar?”
Het werd instrumenteel
Dat beeld veranderde door een van de eerste zaken die Buruma als rechter-plaatsvervanger moest beslissen in Amsterdam. Een klein mannetje dat zich had verzet tijdens een aanhouding kreeg plotseling ‘diefstal met geweldpleging’ tenlastegelegd. Geweldpleging!? Voor een mannetje dat zich los probeert te worstelen waardoor een mevrouw haar voet verzwikt? Daar begreep Buruma niets van, maar zijn collega’s legden uit dat het handig was een 6-jaarsdelict op te leggen in plaats van een 4-jaarsdelict, zodat de delinquent bij recidive makkelijker vastgezet zou kunnen worden. Een heel instrumentele benadering van het recht, dus. “Ik ging toen mee met de ervaren rechters,” aldus Buruma, “en daar ben ik eigenlijk niet trots op”.
What about rechtvaardigheid?
Buruma’s beeld schoof verder op toen hij politierechter-plaatsvervanger werd in Arnhem. Twee zaken dwongen hem om beter na te denken over rechtvaardigheid: moest hij alle negen verdachten veroordelen die duidelijk allen wel aanwezig waren geweest bij een “enorme matpartij”, maar van wie individueel op basis van het dossier onmogelijk kon worden vastgesteld wie wat had gedaan? En moest hij een “braverd” die een keer een tik op een bil had gegeven van een verkoopster in een warenhuis nu werkelijk veroordelen voor ontucht, waardoor de verdachte dat besmette woord de rest van zijn leven met zich moest meedragen op een strafblad?
Slachtoffers
Tenslotte kreeg Buruma oog voor de rol van het slachtoffer in strafzaken, door een zaak waarover hij moest beslissen als raadsheer bij het Hof: een man had zijn vrouw meermalen het ziekenhuis ingeslagen maar zij wilde dat hij geen gevangenisstraf zou krijgen omdat hij “geweldig” was met hun dochtertje.
Computer-rechters
Al deze sappige verhalen deden het goed onder de studenten in de collegezaal. Buruma sloot af met een blik op de toekomst: worden rechters straks alleen controleurs van wat computerprogramma’s uitrekenen als de beste uitspraak? Tja, wie zal het zeggen. “Misschien kan een mens maar in twee tijden leven. Ik als oude hippie die zo tegen de overheid was… Over negen jaar ben ik 70 en houdt het werk bij de Hoge Raad alweer op.” Het leverde hem een hartelijk applaus op.
