Zin in een onthullend praatje over hoe de raderen van de Nederlandse bureaucratie een burger meedogenloos kunnen fijn malen? Ga dan eens luisteren naar de Nationale Ombudsman Reinier van Zutphen.
Ongeveer zeventig leden en genodigden van het Leidsch Juridisch Genootschap deden dat op donderdag 28 september in Leiden, en ze kregen verhalen te horen waar de honden geen brood van lusten. Je zal bijvoorbeeld maar pech hebben dat je auto of brommer is gestolen zonder dat je dat afdoende hebt kunnen bewijzen bij de Rijksdienst voor het Wegverkeer (RDW).
Dan ben je goed de sigaar. “Elke drie maanden legt het Centraal Justitieel Incassobureau (CJIB) je een boete op voor niet-verzekerd rijden, en die moet je betalen,” zei Van Zutphen. De systemen van de verschillende instellingen zijn namelijk perfect op elkaar aangesloten. “Als je de RDW vertelt dat je auto is gestolen krijg je als antwoord: nee hoor, er staat geen vinkje bij.” Er zit voor de radeloze burger niet veel anders op dan te betalen. Wie dat niet doet, verbeurt boeterentes en invorderingskosten en wordt nog veel dieper in het moeras getrokken.
Het is maar één van de vele voorbeelden van bureaucratisch falen. Wel een heel schrijnend voorbeeld, vindt Van Zutphen. “Want wie niet betaalt, kan dankzij het CJIB, het Openbaar Ministerie, de kantonrechter en de politie uiteindelijk als gijzelaar in de cel belanden, waarna de schuld gewoon blijft staan.
Toen de ombudsman onderzoek deed naar dit op hol geslagen systeem ontdekte hij dat de meeste gegijzelden niet onwillig waren; ze kónden gewoon niet betalen. De mensen die via de CJIB-route in het gevang terechtkomen, kampen met armoede en laaggeletterdheid. “Dan zou je hopen dat iemand binnen het systeem op de rem staat,” zei Van Zutphen. De werkelijkheid was hoogstens dat een rechter een wenkbrauw fronste bij een gebrekkige onderbouwing en een politieman weigerde om een alleenstaande moeder mee te nemen naar het Huis van Bewaring. Maar het systeem bleef.
Om daar een eind aan te maken riep Van Zutphen de bazen van alle betrokken organisaties bij elkaar. En ze schrokken zich rot, de chefs van organisaties als politie, OM, CJIB en RDW. “Ze wisten niet dat dit binnen hun organisaties aan de hand was.”
Inmiddels heeft Van Zutphen voor elkaar gekregen dat er binnen het CJIB eerder een rood lampje gaat branden als er burger steeds maar niet betaalt. Concreet betekent dit dat die organisatie de schuldenaar in kwestie gaat bellen om uit te zoeken waarom het geld niet wordt overgemaakt. Om er vervolgens vaak achter te komen dat het bijna altijd gaat om gezinnen waar iets structureel scheef zit: een ontslag, een kind met problemen, enzovoorts.
De Nationale Ombudsman heeft de instanties inmiddels zover gekregen dat ze een betalingsregeling treffen. “En nu wordt er meer betaald. Het is nog efficiënt ook.”
Als ombudsman ziet hij dat de systeemwerkelijkheid een heel andere is dan de feitelijke werkelijkheid. En anders dan in zijn tijd bij de rechterlijke macht kan hij iets veranderen door met instellingen om de tafel te zitten. “Dat is het verschil met beslisjuristen,” vindt Van Zutphen. Bovendien: de rechter spreekt door zijn vonnissen. Een toelichting geven is er niet bij. “Bij de Ombudsman begint het juist pas als hij zijn rapport heeft geschreven.”
Daarmee is ook het thema van de bijeenkomst verklaard: De Nationale Ombudsman, juristerij voor gevorderden. De ombudsman als rechter 2.0 dus.
