Retorica heeft een slechte naam in Nederland. Nederlanders zijn nuchter en wantrouwen retorische technieken en gepolijste taal. Ze vinden welsprekendheid snel bombastisch en misleidend. Toch is retorica, de kunst van het overtuigen, een centrale vaardigheid in het recht en de politiek. Mijn promotor, wijlen rechtstheoreticus en PvdA senator Willem Witteveen, was een groot kenner en liefhebber van de retorica. Hij zag symbolen en metaforen als iets fundamenteels, als het materiaal waarmee de sociale werkelijkheid werd vormgegeven. De retorica gaf toegang tot deze symbolische ordening van de wereld. Voor Witteveen moest de symbolische orde van het recht en de politiek vooral iets zijn dat democratisch werd vormgegeven en dat mensen verbond. Wat zou hij teleurgesteld zijn in de intussen beruchte inaugurele rede waarmee Donald Trump onlangs het presidentschap aanvaardde.
De retorische conventie van de inaugurele rede in de VS is om het land weer bijeen te brengen na een felle verkiezingsstrijd en om grootmoedig te zijn naar je politieke tegenstanders. Trumps woordvoerster, Kellyanne Conway, beloofde van tevoren ook een ‘beautiful, elegant speech’ die het land weer zou verenigen. Wat Trump ons gaf ― om een klassieke retorische drieslag te gebruiken― was geen retoriek van verbinding maar van onderscheid, geen retoriek van vertrouwen maar van wrok, en geen retoriek van hoop maar van angst.
Wie de rede naleest ziet al snel hoe dat in zijn werk gaat. De rede begint inclusief met een appel aan alle burgers van de VS: “We, the citizens of the United States.” Dat is het gebruik. De president is leider van de hele natie, niet alleen de mensen die op hem gekozen hebben. Maar al snel wordt een onderscheid gemaakt. Het gaat niet goed met “the people” stelt Trump vast, maar wel met de heersende klasse ― aangeduid als “Washington”, “the politicians”, dan wel het “establishment” ― dat al jaren goed boert. Terwijl zij feest vierden in de hoofdstad veranderde de wereld van hardwerkende Amerikaanse families in een nachtmerrie ― werkeloosheid, armoede, roestende lege fabrieken, falende scholen en een bloedbad van misdaad en drugs. Trump gebruikt hier de klassieke populistische tegenstelling tussen het volk en de elite. Het “wij” waarmee hij van start ging omhelst niet iedereen. De inhalige en hebzuchtige elite is niet “het volk” en hoort er niet bij.
Weer wat later richt Trump zich in zijn rede nog specifieker tot “the forgotten men and women of our country” die niet langer vergeten zullen worden en tot de tientallen miljoenen burgers die tijdens de verkiezingen bijeenkwamen om hem tot president te kiezen ― “a historic movement the likes of which the world has never seen before.” Het “wij” in deze beschrijving van de recente verkiezingen heeft zich dan verengt tot alleen de Trump stemmers, bloemrijk omschreven als een beweging zoals de wereld nooit eerder gezien heeft. Hier spreekt niet langer een president zijn burgers toe, maar een politicus zijn aanhangers.
Ook in Trumps gebruik van de klassieke retorische modaliteiten ― logos, pathos, en ethos ― zijn de adressaten van de inaugurele rede primair zijn eigen volgelingen, niet de burgers in het algmeen. De logos, het rationele argument in de rede, bestaat vooral uit de instrumentele logica van het protectionisme ― sluit de grenzen voor goedkope producten en goedkope arbeidskrachten en de arbeidsplaatsen en middeninkomens zullen terugkomen naar de VS. Het adagium wordt: “Buy American and hire American.” Of dat de banen van de 20ste eeuw zal terugbrengen in de mijnbouw en de industrie is maar zeer de vraag, maar het zal voor de inwoners van de Amerikaanse rustbelt ongetwijfeld een hoopgevend verhaal zijn. Voor Amerikanen die werken in de High Tech industrie, de handel, of de creatieve sector klinkt dit waarschijnlijk niet als een veelbelovend plan.
Het pathos, het onderdeel van de rede gericht op het opwekken van een emotionele respons bij de toehoorders, is voornamelijk negatief en donker. Trump schildert een beeld van Amerika als het soort samenleving dat we kennen van vigilante films uit de jaren 70 als Death Wish en Dirty Harry ― Amerika als een stedelijke jungle vol drugs en criminaliteit. Het buitenland, daarnaast, is gevaarlijk ― de radicale Islam ― en is er volgens Trump met de Amerikaanse welvaart vandoor gegaan: “The wealth of our middle class has been ripped from their homes and then redistributed all across the world.” Dat is niet een beeld dat Amerikanen in de verstedelijkte kuststreken van de VS zullen herkennen ― de stadsverloedering van de jaren 70 is goeddeels verdwenen ― maar het sluit wel aan bij de angsten van Amerikaanse burgers in het landelijke midden.
Tot slot is er het ethos, het beeld dat de spreker bij zijn toehoorders wil oproepen dat hij te vertrouwen is en dat hij één van hen is. Voor veel commentatoren is dit de zwakke plek vanTrump. Hoe kan een miljardair en onroerend-goed magnaat geloofwaardig zijn voor gewone burgers, laat staan voor de kansarmen en de verliezers van de globalisering in zijn achterban? Toch lijkt zijn achterban hem te omarmen als een authentieke leider voor hun zaak. Daar zijn twee goede redenen voor. Ten eerste heeft Trump begrepen dat om de boze burgers aan te spreken je niet alleen begrip moet opbrengen voor hun dagelijkse problemen ― de insteek van Hillary Clinton ― maar dat je samen met hen ook boos moet zijn. De schrille toon van Trumps inaugurele rede schrikt veel burgers af, maar het maakt hem een authentieke spreekbuis voor zijn achterban. Ten tweede is Trump ondanks zijn miljarden in zekere zin ook een outsider. Trump komt van de “outer boroughs” ― het volkse Queens ― en niet van Manhattan. De kitsch en het klatergoud van zijn hotels en casino’s, zijn accent, zijn poenerigheid en onbehouwenheid, schreeuwen allemaal nieuw geld. Dat maakt hem misschien een clowneske figuur voor veel hoogopgeleide Amerikanen, maar veel gewone Amerikanen accepteren hem als een gelijke. Of de miljardair als president ook hun belangen zal behartigen is een andere vraag.
