Mijn vader bracht mij naar school in São Paulo, op een vroege ochtend in april 1985. Het was een maand na de inauguratie van de eerste niet-militaire president van Brazilië na 21 jaar dictatuur. Tot onze verbazing was de school dicht – er zou geen les zijn die dag: Tancredo Neves was overleden, vertelde de conciërge. Meteen na zijn inauguratie werd president Tancredo Neves in het ziekenhuis opgenomen. Ruim een maand later zou hij overlijden aan een bloedvergiftiging. Een menselijke en een politieke tragedie die de toekomst van Brazilië zou bepalen. De vice-president die uiteindelijk als president werd beëdigd, José Sarney, was een vertegenwoordiger van de conservatieve politieke elite, die tijdens de militaire dictatuur de politieke touwtjes in handen had en tot op de dag van vandaag de Braziliaanse politiek domineert. Naast zijn termijn als president, heeft Sarney 36 jaar in het Brazilaanse parlement als senator gezeten. Ook zijn kinderen zijn actief in de politiek. Zijn oudste zoon is tegenwoordig Minister van Milieu.
Gedurende de jaren dat ik in Nederland opgroeide, ontwikkelde Brazilië zich desondanks tot een moderne democratie, met robuuste instellingen, een onafhankelijke rechterlijke macht en een actief en professioneel openbaar ministerie. Intussen bleef het politieke leven in Brazilië gekenmerkt door tragedies. In 1992 overlijdt Ulysses Guimarães in een ongeluk met een helikopter. Hij was een van de belangrijktste vertegenwoordigers van de groep die voor de democratisering van Brazilië strijdde tijdens de militaire dictatuur en een belangrijke jurist die grotendeels verantwoordelijk was voor het ontwerp van de huidige Braziliaanse Grondwet uit 1988. Ook is hij een van de leidende krachten achter de impeachment van de van corruptie beschuldigde president Collor. Tijdens het impeachment proces, dat hij als parlementslid leidt, storten hij en zijn vrouw met een helikopter neer in de zee. Het lichaam van Guimarães wordt nooit gevonden. Een aantal jaren later, tijdens de verkiezingscampagne in 2014, wordt het land door een nieuwe tragedie opgeschud. Eduardo Campos was een veel belovende jonge politicius, die in de verkiezingen van dat jaar een redelijke kans maakte tegen President Roussef. Het vliegtuig waarmee hij door het land reisde, stort neer ruim een maand vóór de verkiezingen met hem, journalisten en leden van zijn campagneteam. Roussef won de verkiezingen en haar economische beleid leidde tot de grootste recessie die Brazilië ooit heeft gekend.
De huidige problemen in de Braziliaanse economie hebben niet alleen te maken met slecht economisch beleid. Een groot omkoopschandaal rondom het staatsbedrijf Petrobras veroorzaakt ook veel schade. De Braziliaanse oliesector, die al last had van een lage olieprijs en volledig afhankelijk was van Petrobras, maakt hele grote verliezen. Het schandaal, dat ontketend werd met Operação Lava Jato ofwel ‘operatie wasstraat’, heeft wel de hoop gebracht dat corruptie eindelijk serieus wordt aangepakt in Brazilië. Inmiddels is Lava Jato drie jaren bezig en heeft tot meer dan honderd arrestaties geleid. Wat in Brazilië vroeger ondenkbaar was (zoals de arrestatie voor corruptie van de eigenaar van Odebrecht – het grootse bouwbedrijf in Brazilië – en van belangrijke politici, zoals Eduardo Cunha – tot een aantal maanden geleden voorzitter was van het Parlement – en Sergio Cabral – oud gouverneur van Rio de Janeiro), is vandaag de dag een realiteit. Dit allemaal dankzij het gecoördineerde werk van een zeer professioneel en goed opgeleid team van rechercheurs, officiers van justitie en rechters, die verantwoordelijk zijn voor Lava Jato.
Zoals in andere democratische rechsstaten, is het werk van het Lava Jato team onderworpen aan toetsing door hogere rechters en, in hoogste instatie, door het Braziliaanse Constitutionele Hof, het Supremo Tribunal Federal of STF. Met zeer veel juridische kennis en onbetwistbare onafhankelijkheid, leidde Teori Zavascki, als rechter rapporteur, het Lava Jato dossier bij het STF. Hij was onder meer verantwoordelijk voor de beroepen tegen de beslissingen van de eerste instantie rechters en daarnaast ook voor de behandeling van corruptieklachten tegen politici, die het constitutionele recht hebben rechtstreeks door de hoogste rechter te worden berecht. In december verklaarde rechter Zavascki dat hij en zijn team zouden doorwerken tijdens het zomerreces. In hun handen lag het belangrijkste onderdeel van het gehele Lava Jato dossier: de beoordeling van de clementie-overeenkomst die 77 top managers van bouwbedrijf Odebrecht met het openbaar ministerie hadden gesloten. Naar verluidt, zouden de getuigenissen van de Odebrecht-managers veel politici in het omkoopschandaal meetrekken. Rechter Zavascki leek te neigen naar het openbaar maken van de getuigenissen, wat tot een nieuwe opschudding in het politieke landschap zou kunnen leiden. Maar voor het werk af is, besluit hij toch een paar dagen vakantie te nemen en vliegt met zijn beste vriend in diens privé vliegtuig naar Parati, een mooi dorpje aan de Braziliaanse kust, niet ver van de plaats waar Guimarães 25 jaar geleden is omgekomen. En het noodlot slaat weer toe: het privé vliegtuigje stort neer in zee en alle vijf inzittende vinden de dood. Zou het weer een noodlottige ongeluk zijn? Een onderzoek wordt ingesteld, want de omstandigheden zijn verdacht. De uitkomst daarvan zal nog een tijd op zich laten wachten, maar Lava Jato en het bestrijden van corruptie in Brazilië moeten snel doorgaan, helaas zonder een van zijn belangrijkste figuren.
In Brazilië, dat heel lang als ‘het land van de toekomst’ werd gezien, vraagt men zich af of ook deze tragedie bepalend zal zijn voor de toekomst van het land. In het afgelopen decennium heeft Brazilië het beter gedaan dan verwacht en veel mensen dachten dat de toekomst uiteindelijk geariveerd was. Dat bleek helaas een ilusie, maar ontwikkelingen zoals Lava Jato geven weer hoop dat het land op de goede weg is.
In elk geval, dienen de verhalen en karakters als inspiratiebron voor het Carnaval dat, als ik dit stukje schrijf, over een paar uren begint. In de winkels zijn de kostuums en maskers van rechter Zavascki en Lava Jato rechercheur al heel populair.
