Iedereen die een computer heeft weet dat hij na verloop van tijd trager wordt en vastloopt. De hardware veroudert. De software wordt steeds meer een ratjetoe van updates en nieuwe componenten. De databestanden woekeren gestaag uit en verstikken langzaam het systeem. Zo’n natuurlijke cyclus van groei en verval kenmerkt ook andere systemen ― het menselijk lichaam, ondernemingen, bureaucratieën ― en is heel herkenbaar. Echter, als we de toekomst van westerse democratieën en hun vrije markteconomieën beschouwen, dan denken we meestal niet cyclisch, maar lineair in een gestage lijn omhoog. In de context van de westerse liberale democratie is het vanzelfsprekende uitgangspunt ― in ieder geval tot voor kort ― dat onze toekomst er een is van verdere vooruitgang, economische groei en grotere welvaart. Er mogen periodes van crisis en tegenslag zijn, maar de verwachting is dat de volgende generaties nog rijker, vrijer en rechtvaardiger zullen zijn dan wij.
Zo werd niet altijd over politiek en economie gedacht. De oude Grieken en Romeinen waren geobsedeerd door de teloorgang van rijken en republieken, door het oneindige proces van opkomst en neergang. Machiavelli bekommerde zich in de Renaissance vooral over de vraag hoe een prins het voortbestaan van zijn staat kon waarborgen in een wereld die gevaarlijk en onvoorspelbaar was. De grootste zorg van de Amerikaanse Founding Fathers, op hun beurt, was het ontwerpen van een republiek die niet ten prooi zou vallen aan corruptie en verval. Toen iemand in 1787 op de laatste dag van de constitutionele conventie aan Benjamin Franklin vroeg wat het resultaat was van de beraadslagingen antwoordde hij: “A republic…..if you can keep it” (Een republiek….als je hem weet te behouden.)
Dat is een houding die ver verwijderd is van de typische onbezorgdheid en desinteresse die bestuurders en burgers in onze tijd aan de dag leggen over de duurzaamheid van de liberale democratie en de levensvatbaarheid van onze instituties. Het behoud van een republiek vergde voor Franklin toewijding en inzet. De houding van de meeste mensen in Europa, in ieder geval tot 2016, bestond vooral uit het rotsvaste vertrouwen dat de westerse mix van kapitalisme en democratie zonneklaar de beste en meest succesvolle maatschappelijke ordening was die ooit was bedacht. Over onze voorspoed hoefden we niet te tobben. Politieke vrijheid en economische groei zouden ons als gebraden duiven in de mond blijven vliegen.
Maar sinds Brexit en de verkiezing van Donald Trump worden we allengs onzekerder over deze onwrikbare verwachting van verdere vooruitgang. Wie de kranten leest bespeurt duidelijk een stemming van pessimisme. Paul Krugman heeft na de verkiezing van Trump de klassieken nageslagen en trekt in een recente column in de New York Times een vergelijking met de ondergang van het Romeinse rijk. De Amerikaanse politiek is volgens Krugman zo’n circus van deelbelangen en eigen waarheden geworden, gespeend van iedere zorg voor het algemeen belang, dat de Amerikaanse democratie op de rand van de afgrond balanceert.
George Monbiot schrijft in The Guardian dat we met de verkiezing van Trump afstevenen op een donkere toekomst. De wereld is zo complex geworden dat verdere groei steeds lastiger wordt. De investeringen en bemoeienissen van democratische overheden om problemen op te lossen lijken steeds minder effect te sorteren ― denk aan de onbevredigende oplossingen voor de kredietcrisis, de migrantencrisis, de klimaatverandering. De verkiezing van Trump is een gevolg van deze onmacht. Het is een roekeloze wanhoopsdaad van de kiezer geboren uit frustratie en machteloosheid. Een wanhoopsdaad, echter, die geen soelaas zal bieden en die de kans op conflicten dichterbij zal brengen.
De voormalige Duitse Minister van Buitenlandse Zaken Joshka Fisher stelt in een column zelfs dat met de verkiezing van Trump het “Westen” als baken van vrijheid en democratie is gestorven. En zelfs Prince Charles bespeurt deze week in een radiotoespraak overal echo’s uit de donkere dagen van de jaren 30.
Er zijn twee grotere thema’s achter deze crisisanalyses te ontdekken. Het eerste is dat van decadentie ― een klassieke zorg van de oude Grieken en Romeinen. Dat is het verhaal van politici en bestuurders die zich alleen bekommeren om deelbelangen en kortetermijnsuccessen, van burgers die apathisch zijn geworden en zich laten bedotten, en van politieke processen die worden gemanipuleerd door machtige belangen en vreemde mogendheden. Goede wetten en constitutionele waarborgen, zo leren de Grieken en Romeinen, kunnen je niet redden als er niet ook een toereikend residu van deugdzaamheid en gemeenschapszin overblijft om het systeem van teugels en tegenwichten goed te laten functioneren.
Het tweede thema is dat van complexiteit. Niet alleen de maatschappelijke problemen, maar ook de bestuurlijke processen om die problemen op te lossen zijn zo complex geworden dat zich geen eenvoudige oplossingen meer aandienen voor de zorgen die burgers bezighouden. Mancur Olson beschreef al in de jaren 80 in The Rise and Decline of Nations hoe sociale en economische belangen zich langzamerhand steeds beter organiseerden naarmate landen ouder werden. Maatschappelijk conflict lieten steeds weer nieuwe belangenorganisaties na die ook na de beslechting van het conflict bleven voortbestaan. Dit leidde tot een steeds effectievere weerstand tegen iedere willekeurige maatregel en tot overheidsingrijpen dat steeds stroperiger en ineffectiever werd. Inmiddels loopt het beleid van veel westerse democratieën zo vaak vast in de gevestigde belangen dat ze chronisch ineffectief zijn geworden. Dat de besluitvorming in de VS en de EU disfunctioneert, is voor iedereen duidelijk te zien. Dat maakt burgers ontvankelijk voor autoritaire leiders die een terugkeer naar daadkrachtig beleid beloven.
Deze problemen zijn niet nieuw. Het probleem van groeiende complexiteit van de samenleving is een cliché van de jaren 80 en 90. De problemen zijn wel urgenter dan ooit. Als er niet snel een oplossing voor wordt gevonden hebben we spoedig een hele set nieuwe problemen om ons zorgen over te maken.
