Als één der vele bevoorrechten van het hoofdstedelijk cultuurleven toog uw schrijver naar de voorvertoning van een mooie tentoonstelling in het Rijksmuseum. Goede hoop: Nederland en Zuid-Afrika begon met een prachtig contract tussen de 17de eeuwse VOC en de Kaapse Khoi-Khoi, die daarmee hun land aan de Nederlanders ‘verkochten’. Maar ‘De idee van bezit van land, water en lucht was hen vreemd’. Het contract zei hen dan ook niets, al prijkten hun handtekeningen eronder.
Vervolgens verjoegen Van Riebeeck en de zijnen de Khoi-Khoi of toen nog Hottentotten en namen het land in bezit, waarop de onterfden vroegen: “Kunnen wij dan ook in Nederland de beste grond in bezit nemen, als wij daar eens naartoe zouden gaan?” De VOC vond het onzin: “Het land was eerlijk gewonnen in een oorlog”, en daarmee was de zaak afgedaan.
Hoe eerlijk is het om iets af te pakken? Hoe rechtvaardig is het om zo verworven rijkdom door te geven aan volgende generaties? Hoe veel bevoorrechten genieten nu nog van overgeërfde opbrengsten van koloniale diefstal, niet alleen op De Kaap? Waarom wordt het afgepakte land niet teruggegeven aan de nazaten van die Khoi-Khoi, voor zover bloedlijnen nog zijn te bepalen?
Erfopvolging onder algemene titel lijkt niets anders te gebieden. Als kinderen en kleinkinderen van ouders erven, waarom zouden de kindskinderen van die Khoi-Khoi en zo veel anderen de aanspraken van hun voorouders niet mogen erven? Hoe redelijk zijn hier termijnen?
Anderzijds is het menselijkerwijs onmogelijk om alle historische onrecht goed te maken. Het land is allang van anderen, die het zelf niet altijd hebben geroofd. Als het onrecht wordt uitgedrukt in termen van schade en niet in termen van wat is afgepakt komt er nog een probleem bij. Schade is immers het te waarderen verschil tussen de werkelijk beschadigde geschiedenis en een hypothetische rechtmatige geschiedenis. Landroof, slavernij en erger hebben onmenselijke gevolgen gehad. Maar toch: hoe zouden de Khoi-Khoi en zo veel anderen er nu aantoe zijn geweest als al die kolonisatoren thuis waren gebleven? Beter of slechter? We zullen het nooit weten.
Of is het beter om erfrecht gewoon af te schaffen? Daarmee kan aan bestendiging en versterking van historisch onrecht een einde komen. Dan gaat wie sterft ook vermogensrechtelijk dood en laat andere dan lijfeigen stoffelijke resten na aan de staat. Bij leven kan dan nog steeds van alles worden geschonken, wat overblijft gaat naar de overheid (die het weer kan doorverkopen) en komt zo ten gunste van het algemeen belang. Er zitten haken en ogen aan, bijvoorbeeld: moet die staat dan ook alle boedelschulden betalen? Moeten schenkingen bij leven dan fors hoger worden belast?
Maar die haken en ogen zitten ook aan het bestaande erfrecht, in Nederland en elders. Ouders die rechten, geld en goederen niet gelijk verdelen kunnen daarmee kinderen tegen elkaar in het harnas jagen, soms met blijvende gevolgen. Legitieme porties kunnen worden opgeëist, maar daarmee is de vrede niet altijd hersteld.
Dus toch beter maar weg met dat erfrecht? Maar dat geld is toch zelf verdiend of ten minste rechtmatig al dan niet door vererving verkregen, zullen verontwaardigde erflaters daarop stellen. Wat aangaat het erfdeel is dat niet meer dan een cirkelredenering. Bovendien: hoeveel eertijds koloniaal en anderszins gestolen vermogen is nog in omloop?
En wat is eigenlijk zelf verdiend? Hobbes merkte al een tijdje geleden op dat in een natuurtoestand weinig te verdienen valt. Zonder tal van overheidsfaciliteiten, waaronder veiligheidsmaatregelen, kunstwerken als wegen en bruggen, belastingheffing, rechtspleging en nog veel meer valt niet eens te overleven.
Mensen overschatten stelselmatig wat zijzelf doen, net zo goed als zij onderschatten wat voor hen wordt gedaan. Dus waarom niet blij zijn met wat bij leven wordt verkregen, in de geruststellende gedachte dat het weer terugkeert naar de bron ervan? Opbrengsten van zwart geld en crimineel ‘verdiende’ vermogens moeten hoe dan ook terug naar de staat.
Of is het nog mooier de eigendom van land, water, lucht en nog wat dingen opnieuw af te schaffen? Dan hoeft hoe dan ook minder te worden geërfd. Terug naar de Khoi-Khoi en hun idyllisch grazige weiden? Samen hoefden zij niets te verdienen. Zo ver (terug) is de beschaafde mensheid nog niet en het is nog maar de vraag of het erg praktisch zou zijn. Het was de romantisch-revolutionaire droom van Rousseau en Marx. Daaarmee is het als bekend niet goed afgelopen.
In de tussentijd blijft erfrecht gewoon gelden en dus het probleem dringen, tenminste, zolang mensen dood gaan. Dan blijft een boedel achter, met de noodzaak daaraan iets te doen. Van Mourik merkte daarover het volgende op (in de laatste druk van Erfrecht, nr. 79):
Een sterfgeval kan worden beschouwd als een verstoring van de orde in het rechtsverkeer.
Dit geldt kennelijk ook als geen sprake is van moord en doodslag en zal niet wegnemen dat ook in het menselijk verkeer een sterfgeval een verstoring kan zijn. Nog meer verliezen kunnen worden geleden door het fetisjisme van geld en goederen, of gewoon door hebzucht van erven en anderen, ten koste van menselijke verhoudingen.
Ook hier kunnen we niet terug naar idyllische verhoudingen. Intussen is het goed voor werkgelegenheid van notarissen, advocaten, mediatoren, accountants en allerlei anderen werkzaam in de erfenis-industrie.
Waarom wordt de dood dan niet gewoon afgeschaft? Daarmee zijn al die erfrechtelijke perikelen en andere verstoringen toch zonder meer verdwenen? Tot nu toe stuit die oplossing op praktische problemen en bovendien schijnt eeuwig leven nogal saai en eentonig te zijn, als alles kan wachten tot morgen of later.
Voorlopig is er geen tijd voor. Dus kan toch beter dat erfrecht worden aangepakt, net als ander onrecht, liever vandaag dan morgen en overal. We hebben haast. Dus ga op tijd naar die Kaapse tentoonstelling, pleeg zelf geen erfvredebreuk en sta dus ook nog even stil bij de menselijke gevolgen van uw testament. Geef goede hoop, laat een zo mooi mogelijke wereld achter, of er ooit een tentoonstelling van komt of niet. Wat intussen voor de nazaten van die Khoi-Khoi en zo veel andere ontrechten moet gebeuren overstijgt erfrechtelijke bespiegelingen natuurlijk verre.
