Kwaliteit is blijven vragen naar kwaliteit. Er is geen antwoord dat die vraag overbodig maakt. Iedereen greep naar een pen, of naar smartphone om dit vast te leggen. Filosoof/ethicus Paul van Tongeren sprak op een Rotary-symposium. Zijn verhaal over kwaliteit vond veel weerklank bij het aanwezige publiek. We praten graag over kwaliteit, maar kunnen die moeilijk onder woorden brengen. Het symposium ging over de vraag of een robot eerlijk kan zijn. Eerlijk gezegd dacht ik zelf van niet, want eerlijkheid vereist naar mijn idee een morele afweging die ook aan de kant van oneerlijkheid kan uitvallen.
Mijn bijdrage aan het symposium bestond uit twee workshops over de vraag of een computer recht kan of mag spreken. Vanuit de socratische invalshoek in de ochtend was mijn opzet ook socratisch. Vragen zijn belangrijker dan antwoorden. Voorspellingen doen is moeilijk, vooral als het over de toekomst gaat, zei Niels Bohr al een eeuw geleden. De antwoorden kunnen dus eigenlijk toch niet juist zijn. Daarom de focus op de vragen.
Wat doet de rechter eigenlijk? Daarover bestaan heel verschillende beelden, en die zijn op hun manier ook allemaal juist: straf opleggen, oordelen, problemen oplossen. Sommige kwesties die bij de rechter komen hebben een voorspelbare uitkomst. Misschien kan een computer die ook wel afhandelen. Maar er zijn ook kwesties waarvan de uitkomst moeilijk te voorzien, laat staan te voorspellen, is. Die onvoorspelbaarheid levert een maatschappelijk risico op.
Kan dat risico verminderd worden met voorspellingen? De beste voorspellingen komen van een combinatie van een algoritme en grote aantallen experts. Voorspellingen zijn op zichzelf nog geen rechterlijke oordelen.
Hoe werkt de rechter eigenlijk? Aan de hand van een praktijksituatie ontdekten we wat er allemaal bij kan komen kijken als er belangen afgewogen moeten worden, partijen misschien met elkaar verzoend kunnen worden, maar er misschien uiteindelijk toch wel een oordeel moet worden geveld. Zou een computer dat ook zo gedaan hebben? Nou nee.
Het eindoordeel was dat een computer in routinekwesties best tot een uitkomst kan komen, maar dat er altijd kwesties overblijven waarin een mens de rechterlijke rol moet blijven vervullen. En in die kwesties mag de computer dus geen recht spreken.
Het was een leuke middag. Meer dan dertig jaar geleden betrok Jaap van den Herik in zijn oratie de stelling dat computers recht kunnen spreken. In die tijd konden computers verhoudingsgewijs bijna niets. Nu kunnen computers bijna alles, en toch vinden wij dat computers maar zeer ten dele kunnen rechtspreken. Ik vind dat opmerkelijk.
