Vandaag neemt prof. mr. Ybo Buruma afscheid van de Radboud Universiteit Nijmegen. Nog één keer spreekt hij zonder blad voor de mond. In zijn afscheidsrede vertelt Buruma dat de manier waarop over de rechtsstaat wordt gedacht verandert en dat de rol van de strafrechter beperkter is geworden.
Buruma schetst het recht als collectief geweten. Een geweten dat aan ontwikkeling onderhevig is. “Een ordenend principe van dat collectieve geweten is het denken over de rechtsstaat. In een rechtsstaat moet je kunnen voorzien hoe je kunt voorkomen dat je wordt gestraft door de overheid. In een rechtsstaat moet de overheid zich aan de regels houden. En in een rechtsstaat moet de eerlijke rechter jouw individuele zaak op zijn eigen merites beoordelen. Dat is allemaal bekend, maar het gaat om de invulling van die noties.”
Die invulling is veranderd, vindt Buruma. Hij beschrijft hoe de wetgever ervoor zorgt dat de rechter wordt geconfronteerd met steeds meer bepalingen waar iedereen aan lijkt te voldoen en hoe de wetgever– zowel binnen als buiten het strafrecht – een steeds grotere rol toekent aan de inschattingen van bestuurders. “Het lijkt er op dat allerlei bureaucratische regelgeving de plaats van de rechterlijke controle heeft overgenomen, maar meer regulering garandeert geen betere uitkomst.”
Ook vertelt de professor hoe bij de bestraffing de bijzonderheden van het geval en de persoon van de dader minder aandacht krijgen, terwijl steeds meer wordt gedacht aan algemene regels. “De rechter wordt niet gestimuleerd om verschillende gevallen verschillend te behandelen.”
Dit alles maakt de rol van de strafrechter beperkt, meent Buruma. “De strafrechter lijkt minder ruimte te krijgen om in concrete gevallen zijn professionele geweten te laten speken. Hij heeft nauwelijks ruimte om een strafbepaling niet van toepassing te doen zijn; hij ziet steeds vaker de toepassing van dwangmiddelen die ‘Straatsburgproof’ zijn, dat wil zeggen wettelijk afgedekt, zonder dat de toepassing ervan zo nodig lijkt. En hij wordt steeds meer gedrongen in de richting van een punitief optreden dat meer te maken heeft met ‘wat er nu eenmaal altijd gebeurt’ dan met de vraag of het optreden alles bij elkaar een sociaal wenselijk resultaat oplevert.”
Per 1 september treedt Buruma aan als raadsheer van de Hoge Raad. In die functie zal hij niet meer in het publiek woord voeren. Buruma was hoogleraar straf(proces)recht aan de Radboud Universiteit van 1995 tot 2011. In die periode heeft hij gepubliceerd, talloze studenten begeleid op hun intellectuele pad, geparticipeerd in maatschappelijke onderzoekscommissies en veel opgetreden in de media. In 2007 werd hij bevorderd tot Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw. Buruma wordt als hoogleraar op de kernleerstoel strafrecht en als hoofd van de vaksectie Strafrecht, procesrecht en criminologie opgevolgd door prof. mr. Piet Hein van Kempen.
