Het Manifest van Leeuwarden, dat eind 2012 door bijna 750 rechters en raadsheren werd ondertekend, heeft er niet toe geleid dat financiering van de rechtspraak nu losstaat van de politiek. Vooralsnog gaat dat ook niet gebeuren.
Ruim vijf jaar geleden is voor zeven raadsheren uit Leeuwarden de maat vol. De Raad van de rechtspraak wordt niet ervaren als een buffer tussen de rechtspraak en de politiek. Er is sprake van ‘bestuurlijke zelfbevlekking’ en een ‘benoemingencarrousel’ – ‘Den Haag’ bepaalde wie welk gerecht gaat leiden. En er zijn vooral grote zorgen over de begrotingssystematiek van de rechtspraak, de outputfinanciering en het budgetplafond. Het zevental stelt een manifest op, anderhalf A4 lang.
Senior raadsheer Menno Zandbergen, één van de opstellers: “De Raad voor de rechtspraak zette zich eerst af tegen het manifest. Het werd geframed als klachten over werkdruk. Dat was het niet, wij klagen niet over hard werken, ook niet als dat ’s avonds of in het weekend moet. Wel als we door de productiedruk niet de kwaliteit kunnen leveren die we willen bieden.”
Nu, vijf jaar later, maken de opstellers van het Manifest van Leeuwarden de balans op. Het goede nieuws is, zegt Zandbergen, dat het manifest toch tot een reactie heeft geleid. Frits Bakker, voorzitter van de Raad voor de rechtspraak organiseerde een ‘roadshow’ en ging bij alle gerechten de nieren proeven. Dat heeft er onder andere toe geleid dat de benoemingsprocedure voor gerechtsbestuurders is gewijzigd: 1-0 voor Leeuwarden. En merkbare aandacht voor de kwaliteit van de rechtspraak vergrootte de voorsprong zelfs tot 2-0. Die roadshow noemt Zandbergen een ‘opsteker’. “De Raad was ooit in het leven geroepen om de onafhankelijkheid van de rechtspraak te waarborgen. Maar de Raad is te veel op de schoot van de minister en de politiek gaan zitten. Met deze actie van Bakker heeft de Raad zich gedragen zoals het zou moeten.”
Justitiebegroting
Desondanks wordt het grootste pijnpunt, de budgetfinanciering, niet aangepakt. De Algemene Rekenkamer heeft die systematiek eerder bekritiseerd. Rechters komen in 2015 met een nieuw manifest: het rapport Tegenlicht, een enquête waaraan nog meer rechters deelnamen dan aan het eerste manifest en waarmee de problematiek opnieuw op de agenda wordt gezet. Volgens Zandbergen ziet de Raad zelf als oplossing voor de financieringskwestie: maak van ons een Hoog College van Staat, dus met een begroting los van de politiek. Zo lang de rechtspraakbegroting onderdeel uitmaakt van de justitiebegroting, is die immers gebudgetteerd. Bij een Hoog College is dat niet meer het geval.
De rechters van het Manifest zouden daarom graag zien dat de Raad voor de rechtspraak een Hoog College van Staat wordt. Zandbergen: “De financiering van de rechtspraak is nog steeds een politiek proces en de budgetten blijven te beperkt. De rechtspraak moet worden beschermd door de wetgevende en uitvoerende macht, onze positie hangt af van die mate van bescherming. De politiek is de afgelopen tien jaar onvoldoende doorgedrongen geweest hoe die balans is, we voelen en hopen vooral dat dit tij nu keert. De politiek moet onze onafhankelijkheid waarborgen. Het kan zo gedaan zijn, kijk maar naar Polen.”
Frits Bakker zegt nu over onafhankelijke financiering voor de rechtspraak: “In 2016, bij de herziening van de Comptabiliteitswet kregen enkele belangrijke instituten zoals de Kiesraad en de AIVD een buiten-departementale begroting. Dat zou ook voor de rechtspraak moeten gelden. Dat hoeft niet per se als Hoog College van Staat, maar wij zien wel graag dat er voor een meer principiële oplossing wordt gekozen waardoor specifieke budgettaire keuzes voor de rechtspraak niet worden bepaald op basis van de begroting van het departement van JenV.” Door de Comptabiliteitswet aan te passen is dat mogelijk, zegt Bakker.
Eerder diende Kamerlid Michiel van Nispen (SP) een initiatiefwetsvoorstel in, waarmee de Rechtspraak een eigen begroting zou krijgen. “Daarmee komen we tegemoet aan de wensen van de Raad voor de rechtspraak: een financiering die minder afhankelijk is van de grillen van de politiek,” zegt Van Nispen. Volgens hem zou zijn initiatiefwet in de vorige Kamer een meerderheid hebben behaald, onder Rutte III is dat nog afwachten. De Raad voor de rechtspraak heeft positief geadviseerd op dit initiatiefwetsvoorstel.
Hoog College van Staat
De Raad ombouwen tot een Hoog College van Staat ziet Van Nispen vooralsnog niet zitten. “Dan moet ook de Grondwet worden gewijzigd en moeten andere capriolen worden uitgehaald. Ik kan niet overzien wat dat zou betekenen. Voorlopig volstaat een begroting los van die van het ministerie van Justitie en Veiligheid, een zogeheten niet-departementale begroting.”
Het initiatiefwetsvoorstel is aangemeld voor plenaire behandeling en Van Nispen verwacht dat het ‘binnen afzienbare tijd’ op de agenda komt. “Als het wordt aangenomen, dan is de situatie op papier beter geregeld dan nu. Maar ik geef ook toe: het is nog geen oplossing voor plotselinge bezuinigingen maar biedt daartegen wel meer waarborgen.”
Van de VVD heeft de Rechtspraak weinig steun te verwachten. Kamerlid Foort van Oosten ziet helemaal niets in het ombouwen van de Raad voor de rechtspraak tot een Hoog College van Staat. “Het is onduidelijk wat de Raad daarmee beoogt én of het doel – een aparte financiële positie – wel wordt gehaald. De Raad gaat ervan uit dat dan de financiering is zeker gesteld, maar is dat ook zo?” Dat de financiering nu het resultaat is van een politiek proces, is volgens Van Oosten ook de bedoeling. “We maken politieke afwegingen over wat er met de staatskas gebeurt. Ook anderen worden hieruit gefinancierd, er moeten keuzes worden gemaakt. Het systeem zoals het nu is heeft vooral voordelen: nu valt de rechtspraak onder de justitiebegroting en er is een minister – Sander Dekker – die zich hard kan maken voor een gezonde financiering van de rechtspraak.”
Principiële oplossing
Bakker denkt dat het initiatiefwetsvoorstel van Van Nispen het mogelijk niet gaat halen. “Dat is uiteindelijk een politieke beslissing.” Geen buiten-departementale begroting en geen Hoog College van Staat. Staat de Raad weer met lege handen? “Tja daar lijkt het op”, zegt Bakker. “Aan de andere kant: we kennen een keurige begrotingssystematiek en de minister spant zich in om voldoende financiering voor de rechtspraak binnen te halen. En ook al krijgen wij een speciale status in de Comptabiliteitswet, dan wil dat nog niet zeggen dat je er een grote zak geld bij krijgt. Wel is het zo dat wij graag een principiële oplossing zien en we wachten parlementaire behandeling van het wetsvoorstel van Van Nispen dan ook met belangstelling af.”
