Ruttes pragmatisme of idealen voor de 21e eeuw?

Delen:

Toen ik meer dan twintig jaar geleden aan de Universiteit van Tilburg begon als promovendus in de rechtswetenschap was ik onderdeel van een omvattend NWO onderzoeksprogramma naar het belang van idealen in het recht, de politiek en de moraal onder leiding van de rechtsfilosoof Wibren van der Burg. Dat was in de hoogtijdagen van postideologisch paars, van het pragmatische managementdenken in politiek en bestuur en van de teloorgang van de grote vertellingen. Na een halve eeuw Koude Oorlog hadden de mensen hun buik vol van grote idealen en ideologische tegenstellingen. Het was de tijd waarin we denk ik Ruttes bekende inzicht moeten plaatsen dat ‘visie’ een olifant is die iemand het zicht ontneemt. De onmodieuze intuïtie van Van der Burg was destijds echter dat we niet zonder idealen konden, dat het voor moraal, recht en politiek belangrijk was om een vaag idee te hebben waar het naar toe moest als stip aan de horizon ― dat konden rechtsstatelijke idealen zijn zoals de uiterste reductie van willekeur in het recht, rollen zoals de ideale rechter, of toestanden in de wereld zoals duurzaamheid of biodiversiteit. Dergelijke idealen gaven volgens Van der Burg een algemene bewegingsrichting voor verdere ontwikkeling en suggereerden soms alternatieve oplossingen om vastgelopen tegenstellingen vlot te trekken.

Twee decennia geleden voelde Rutte met zijn aversie tegen ‘visie’ de tijdsgeest wellicht beter aan dan Van der Burg, maar nu lijkt Rutte’s afwijzing van idealen en vergezichten ― onlangs weer herhaald in een interview in Buitenhof ― juist enigszins gedateerd. In de jaren negentig was er een enorm zelfgenoegzaamheid over de zegeningen van de vrije markt en de liberale democratie. De liberale democratie was het eindpunt van de geschiedenis stelde de politicoloog Francis Fukuyama. Nederland was af en hoefde volgens Paarse politici alleen nog doelmatig beheerd te worden. Economen hadden de wetmatigheden van de economie doorgrond. In wat destijds de Nieuwe Economie werd genoemd zouden er geen grote crises meer optreden. De jaren negentig zijn Ruttes comfortzone, de tijd waarin voor liberalen alles voor de wind ging, waarin de markt een panacee was voor alle problemen en waarin ondernemers werden bewonderd als durfallen die hun nek uitstaken en welvaart creëerden. Met zijn blik gefixeerd op dit optimistische tijdperk, staat Rutte ondertussen echter met zijn rug naar de toekomst en ontsnappen de snel opstapelende problemen zich aan zijn aandacht.

In september is het tien jaar geleden dat Lehman Brothers in elkaar stortte en het financiële en economische systeem aan de rand van de afgrond stond. Eerdere voorvallen van dergelijk systeemfalen in de jaren dertig en de jaren zeventig leidden tot een grondige herziening van de gevestigde economische ideeën en fundamentele aanpassingen in het financiële en economische beleid. Volgens de econoom Paul Krugman bleef een dergelijke herziening dit keer uit omdat ― toen het erop aankwam ― net voldoende naar heterodoxe economen werd geluisterd om een complete ramp te voorkomen. Voor veel orthodoxe economen en gevestigde politici was het uitblijven van een volwaardige depressie vervolgens voldoende om de blauwe pil te slikken, de crisis van 2008 snel te vergeten en te blijven geloven in het neoliberale model waarmee ze al dertig jaar innig verwikkeld waren.

De moeilijkheden zijn echter niet verdwenen. Oxfam Novib publiceerde deze maand een rapport over de kwalijke gevolgen van het neoliberale beleid dat de laatste drie decennia in de hele westerse wereld is gevoerd: groeiende ongelijkheid, stagnerende lonen, belastingontwijking van grote bedrijven en superrijken op industriële schaal, korte-termijn denken, roofbouw op de planeet, en politieke voorkeursbehandeling voor gevestigde economische belangen (‘crony capitalism’). De gevolgen zijn overal zichtbaar. Vergeten burgers hebben met populistische revoltes tal van westerse democratieën gedestabiliseerd. Toenemende voorvallen van extreme en destructieve weersomstandigheden laten zien dat onze reactie op het klimaatprobleem ontoereikend is.

De wereld van de twintigste eeuw, de context waarin Ruttes politieke voorkeuren zijn gevormd, is bovendien aan het afbrokkelen en een nieuwe eenentwintigste eeuwse realiteit is in ras tempo aan het ontstaan. De eenentwintigste eeuw zal naar alle waarschijnlijkheid niet weer een Amerikaanse eeuw worden, maar een Aziatische. Met president Trump is bovendien voor iedereen duidelijk geworden dat Nederland en Europa niet langer blind kunnen varen op de Verenigde Staten ― een inzicht dat in Duitsland ondertussen duidelijk is doorgedrongen. De meest voor-de-hand-liggende oplossing voor deze geopolitieke verandering ligt vooralsnog in Europa, maar de EU kraakt in zijn voegen en is in zijn huidige vorm ongeschikt om snel te reageren in een veranderlijke wereld. We staan daarnaast aan de vooravond van een nieuwe industriële revolutie gedreven door robotisering, big data, en platforms als Google en Facebook, die eerder neigen naar een verdere concentratie van welvaart dan naar een grotere gelijkheid. De toenemende opwarming van de aarde en de uitputting van hulpbronnen vraagt om een snelle transitie naar duurzame energievoorziening en een circulaire economie.

Tegen de achtergrond van deze ontwikkelingen is de nuchterheid en het opgewekte optimisme van onze minister-president niet zozeer een pragmatische focus op hoofdzaken als een uitdrukking van de oud-Hollandse Jan Salie mentaliteit. Wat Nederland node mist, is een praktisch en wervend perspectief, een realistische visie op wat voor land Nederland moet worden in de eenentwintigste eeuw. Rutte stelde in het eerdergenoemde interview bij Buitenhof dat niet de overheid, maar de individuele burgers ieder voor zich de toekomst van Nederland moeten vormgeven. Als de laatste decennia echter iets hebben geleerd dan is het dat dit voor de meeste burgers geen optie is, dat als een politieke gemeenschap niet gezamenlijk en democratisch haar eigen idealen formuleert en haar eigen toekomst vormgeeft, andere machtige partijen dat voor haar zullen doen.

Delen:

Het belangrijkste nieuws wekelijks in uw inbox?

Abonneer u op de Mr. nieuwsbrief: elke dinsdag rond de lunch een update van het nieuws van de afgelopen week, de laatste loopbaanwijzigingen en de recentste vacatures. Meld u direct aan en ontvang elke dinsdag de Mr. nieuwsbrief.

Meest gelezen berichten

Van onze kennispartners

Juridische vacatures

Ook interessant:

Scroll naar boven