Emanuel de Witte
Hoogstandjes van licht en ruimte
Stedelijk Museum Alkmaar. t/m 21 januari 2018
Met een schuine blik door een kerk, een betoverende lichtwerking en gezellig rondwandelende figuren gaf Emanuel de Witte een nieuwe wending aan het Nederlandse architectuurstuk.
Wie naar de goed gevulde kerken of synagoges van Emanuel de Witte (1616/17-1691/92) kijkt, krijgt al snel het gevoel er zelf ook zomaar binnen te kunnen stappen. En al is de eredienst in volle gang, te laat komen zal niet opvallen, want overal zijn groepjes fluisterende mensen, ronddrentelende kinderen en honden. “De Wittes kerkinterieurs zijn informeel, je ziet vaak een zogende moeder, een enkele keer zelfs een varkentje”. En bijna altijd staat er ergens op de voorgrond een opvallend goedgeklede man, je ziet hem steevast op de rug. Hij draagt modieuze hoeden en frivole mantels. Meestal in rood, soms in zwart of in lichtblauw, zoals in De Portugese Synagoge van Amsterdam (ca. 1680). “Die herkenbare figuur was De Wittes handelsmerk.”
Vierhonderd jaar na zijn geboorte is de kunst van Emanuel de Witte nu te zien in zijn geboorteplaats Alkmaar. Met deze overzichtsexpositie krijgt de kunstenaar voor het eerst de volle aandacht die hij verdient. De Witte is vooral bekend geworden met zijn kerkinterieurs, tijdens de preek op zondag of op doordeweekse dagen, wanneer grafdelvers de tegels lichtten, of bezoekers de praalgraven van nationale helden als Willem van Oranje of Michiel de Ruijter kwamen bezichtigen. Ooit begonnen met Bijbelse en mythologische onderwerpen, schilderde hij later ook goed gevulde marktkramen, met markante verkoopsters en feilloos herkenbare vissoorten als kabeljauw, tarbot en rog. Daarnaast maakte hij ook wel doorkijkjes in huiselijke interieurs en bij tijd en wijle een portret. “Bijna elke tien jaar probeerde De Witte iets anders, op de polsslag van de tijd.”
Op de tentoonstelling doemt de man met zijn kostbare mantel telkens weer op, gek genoeg zonder dat het gaat vervelen. Altijd onderscheidt hij zich van de rest, in kleding en in lichaamshouding. Hij blijkt te beschikken over een uitgebreide garderobe en hij is steeds alert. Soms wijst hij iets aan, soms luistert hij simpelweg aandachtig. Als een volmaakt regisseur zorgde De Witte ervoor dat deze figuur precies op de plek staat die het meeste licht vangt. Hij is degene die je deelgenoot maakt van wat er allemaal voorvalt in het schilderij, je kijkt mee over zijn schouder en voelt je net als hij een nieuwsgierige buitenstaander.
De Witte zou opvliegend en ruziezoekerig zijn geweest. Zijn schilderijen brachten goede prijzen op, maar toch stapelde hij schuld op schuld. Helemaal fout ging het toen zijn tweede vrouw zonder zijn medeweten zijn 16-jarige dochter Jacomijntje aanzette tot diefstal bij de buren, op de Amsterdamse Keizersgracht. De twee vrouwen werden zwaar gestraft en de afwikkeling richtte De Witte financieel te gronde. Zijn leven eindigde in een tragedie: hij pleegde zelfmoord door van een brug te springen.
