Emanuel de Witte. “De portugese synagoge” Stedelijk Museum Alkmaar, t/m 21 januari 2018.
Nergens in Europa waren de joden zichtbaarder dan in het zeventiende-eeuwse Amsterdam. In de Gouden Eeuw kwamen de joden in beeld: vooral hun synagogen en begraafplaatsen, maar ook hun rabbijnen, boeken en zelfs kunstenaars. In Amsterdam vonden joden een veilig onderkomen: niet alleen vluchtelingen voor de Inquisitie uit Spanje en Portugal (Sefardiem) sinds het einde van de zestiende eeuw, maar ook drie decennia later de joden die in Duitsland en Oost-Europa vervolgd werden (Asjkenaziem). De Portugese en Hoogduitse synagogen zijn bij uitstek het symbool van hun aanwezigheid: het waren de eerste als zodanig van buiten herkenbare en prominent zichtbare synagogen in Europa.
Emanuel de Witte, heeft de Portugese synagoge drie keer geschilderd. Twee van deze schilderijen hangen nu in Stedelijk Museum Alkmaar. Het derde schilderij is tijdens de oorlog verdwenen en nooit meet gesignaleerd.
In zijn Interieur van de Portugese Synagoge geeft Emanuel de Witte de ruimte weer tijdens een dienst, gezien vanaf de ingang naar een grote monumentale kast achterin het gebouw. De Witte concentreert zich op het door vier kolossale zandstenen ionische zuilen omgeven middenschip van de driebeukige rechthoekige ruimte, met plaats voor circa 1700 mensen – de lengterichting wordt benadrukt door de halve kolommen tegen de eindwanden, maar vooral door twaalf deels zichtbare kleinere zuilen waarop de vrouwengalerijen aan de linker- en rechterkant rusten. Voorin zijn eenvoudig geklede bezoekers te zien, maar ook enkele opvallend elegant geklede figuren.
Volgens Sefardisch gebruik bevindt de Teba (verhoging voor de schriftlezing en de voorzanger) zich aan het ene uiteinde van de synagoge en de Hechal (kast of heilige ark voor de Tora-rollen) aan de andere kant, volgens joodse traditie in de richting van Jeruzalem (het zuidoosten). Ook De Witte richt onze blik via de iets uit het midden geschoven Teba op de voorgrond naar het pronkstuk en tevens het liturgisch belangrijkste object: de uit kostbaar Braziliaans jacaranda-hout gemaakte brede kast met Tora-rollen, recht onder de drie rondboogvensters van het middenschip. Joodse mannen en vrouwen zitten tijdens de dienst gescheiden van elkaar: op de galerij rechts zijn de vrouwen achter het rasterwerk nog vaag zichtbaar. Voor de toekijkende niet-joodse bezoekers in de voorgrond geldt die regel niet. De meeste niet-joodse mannen hebben als teken van respect hun hoofd bedekt, maar geen van hen draagt uiteraard een gebedsmantel.
Met uitzondering van de nog eeuwen lang gebruikelijke gordijnen voor de vensters ziet de Portugese Synagoge er vandaag nog vrijwel precies zo uit als op het schilderij van De Witte. En nog altijd is de synagoge een trekpleister voor bezoekers uit binnen- en buitenland.
