Onvergelijkelijk en onvergetelijk Amerikaans zijn bijna stilstaande filmbeelden van full size sixties stationcars in verlaten landschappen op weg naar nergens. Met passende muziek erbij krijgt die stereotypie toch altijd weer iets onduidelijk of eigenlijk clichématig ontroerends. Three billboards outside Ebbing, Missouri is een recente aflevering van het genre, aangeprezen als ‘misdaadkomedie’.
Er zit iets in. De vrouwelijke hoofdpersoon gaat letterlijk door ruiten en roeien om af te rekenen met de verkrachter en moordenaar van haar dochter. De baas van de plaatselijke cops lijkt niet erg actief in het dossier, al blijkt later dat hij terminaal ziek is en achter de schermen wel degelijk zijn best deed om helderheid te krijgen in de zaak. De politiechef pleegt zelfmoord voor zijn ziekte hem inhaalt, gefrustreerde moeder gooit Molotovcocktails door de ramen van het politiebureau, schijnbaar echt slechte maar eigenlijk goede agent weet ternauwernood te ontsnappen uit de vlammenzee en gaat gebrandmerkt met moeder en vuurwapen (in dezelfde full size stationcar) op weg naar afrekening met de vermeende dader – die dat wetenschappelijk beschouwd niet kan zijn (omdat eerder al bleek dat er geen enkele DNA-match was).
De rest van het verhaal wordt hier liever nog niet prijsgegeven: iedereen kan het zelf gaan zien, vaststellen of de hier geboden samenvatting klopt en wat verder van de film kan worden gevonden. Boeiend en ontroerend is de rolprent, zelfs in gewelddadige scènes en al is het met verhalen die zelfs vergeleken met de onwaarschijnlijkheden in het gewone leven in termen van samenhang en verklaarbaarheid enigszins te wensen overlaten.
Maar toch, en wel degelijk werkelijkheidsgetrouw: vanwaar die geweldige kracht van wraak? Hoe komt het dat er slachtoffers van delicten zijn die geen steen op de andere laten om ‘hun’ daders desnoods eigenhandig gepakt en gestraft te krijgen? En zo veel andere slachtoffers die dit graag zouden willen maar te netjes, te bang of gewoon onmachtig zijn om de daad bij het woord te voegen? Publieke strafrechtspleging moet eigenrichting voorkomen maar slaagt daarin toch niet helemaal.
Het is bijna een natuurverschijnsel dat mensen zich makkelijker neerleggen bij wat hen overkomt, hoe ernstig ook, dan bij wat hen wordt aangedaan – of tenminste, wat wordt waargenomen als hen door een ander aangedaan. Oliver Sacks (nogmaals: lees alles van hem wat u te pakken kunt krijgen!) blijft een meester in uitleg van dit onderscheid: de pijn door een ongelukkige val van een berghelling is veel beter te verdragen dan de pijn vervolgens veroorzaakt door een verpleegster die de patiënt onzorgvuldig aanpakt. De val veroorzaakt gevoelens van pijn, de verkeerde behandeling versterkt de pijn met een soms giftige cocktail van verontwaardiging, veroordeling en duistere verlangens tot afrekening, als in de film zo goed zichtbaar gemaakt.
Wat is het volmaakte antwoord op criminele en andere wandaden, hoe weinig er in de praktijk ook van terecht zal komen? Willen we echt iets doen voor slachtoffers van delicten dan kan het geen kwaad om daarvan enig idee te hebben. Eigenlijk is het uitgangspunt van dat ideaal verpletterend simpel: als een wandaad niet had mogen gebeuren dan moet die wandaad worden ‘weggemaakt’, alsof die nooit was gepleegd.
Want wat is eigenlijk schadevergoeding? Alsnog doen wat je oorspronkelijk had moeten doen, herschepping van een werkelijkheid als ware het dat de schade nooit was veroorzaakt. Dit klinkt cryptisch, maar is even zo goed de eigenlijke logica van schadevergoeding, die ook laat zien dat het primair de verplichting is van de dader om die te verwerkelijken. Schadevergoeding is niets anders dan het terugdraaien van de geschiedenis.
Bijvoorbeeld: u steelt mijn fiets, om vervolgens toch te worden gepakt. Wat moet u doen om mij de diefstal te laten ‘vergeten’? Mij een volstrekt gelijkwaardige fiets teruggeven, plus schadevergoeding voor gederfd rijgenot, alsof niets onrechtmatigs was voorgevallen. Volmaakte schadevergoeding, hoe vaak ook praktisch onbereikbaar, is dus eigenlijk niets anders dan uitgestelde preventie (!). Volmaakte schadevergoeding door daders maakt wraakgevoelens volstrekt overbodig: de tijd is teruggedraaid, alsof nooit een kwaadaardige dader heeft bestaan.
Nu is er natuurlijk niets in de wereld dat het onnoemelijke leed als dat van en door de verkrachte en vermoorde dochter kan goedmaken. Geen dader kan de doden uit hun graven laten opstaan, voor zover zij hoe dan ook beschikken over middelen om iets van hun wandaden goed te maken.
Maar de staat kan bijspringen, al maakt dat nog steeds niet alles goed. Zijn hoofdtaak is immers vrijwaring van dodelijke en andere schadelijke misdaad. Moet verzaking van die plicht niet leiden tot statelijke risico-aansprakelijkheid voor schade door misdrijven? Noorwegen geeft hier al iets van het goede voorbeeld, door statelijke slachtofferhulp en schadevergoeding los te koppelen van verdachten en daders (en door vervolgens de kosten zo goed mogelijk op daders te verhalen).
Het ideaal blijft: rechtsherstel door het teniet doen van schade, hoe gebrekkig dat in ieder geval bij onomkeerbare schaden ook altijd zal zijn. Er is geen samenleving zonder verontwaardiging over misdaad, maar laat die minder punitief zijn, meer gericht op rechtsherstel en op (andere) voorkoming van delicten.
Tot zover dit fragment over de onmetelijke dimensies van menselijk leed door misdaad, en over hoe weinig er zelfs met de beste bedoelingen aan te doen is. – Wat voor teksten stonden nu op die billboards? Ga zelf kijken, vraag je af wat je er zelf op zou zetten en leer iets van die tragikomedie voor het echte leven: hoe je als jurist en als mens kunt meedoen met het terugdraaien van de tijd – niet alleen in gedachten als je in het duister van de bioscoop naar de film zit te kijken.
