Rond of ook wel na Oud en Nieuw reist uw schrijver tijdelijk af naar Madeira – dat weet u zo langzamerhand wel. Eerder waren er beroemder reizigers, onder wie Churchill. Na de oorlog verbleef hij graag op het bloemeneiland, om er te schilderen en een glaasje te drinken. De legende wil dat de kofferbak van zijn chauffeur driven Bentley door Reid’s Hotel werd volgestouwd met drank, in ieder geval om te voorkomen dat de hoge gast onderweg ten onrechte dorst zou krijgen.
Churchills schilderkunsten en drankgebruik vallen in het niet bij zijn verdiensten voor Europa en de wereld. Zou de Tweede Wereldoorlog ook zonder hem zijn gewonnen? We zullen het nooit weten, al zullen nog generaties historici op zoek gaan naar het antwoord op de vraag. Hoe dan ook is diezelfde Churchill één van de grondleggers van het nieuwe Europa. Die nieuwe samenwerking en uiteindelijk zelfs opgave van onbeperkte staatssoevereiniteit leek het antwoord op economische crises en oorlogsdreiging. De rest van die geschiedenis is bekend: nog nooit hebben West-Europa en later andere delen van het oude Europa zo lang vrede en welvaart gekend. Millennia lange barre tijden van steeds terugkerende oorlogen, hongersnoden en andere verwoestingen zijn al bijna 70 jaar lang verdwenen.
Historisch bezien is dit een wonder. Al rijst als bij Churchills rol in de Tweede Wereldoorlog ook hier de vraag wat geïnstitutionaliseerde Europese samenwerking nu eigenlijk heeft bijgedragen aan “vrijheid, veiligheid en gerechtigheid” voor alle inwoners van de Europese Unie – zoals het recente Handvest van de Mensenrechten het zo mooi stelt. Wat zou zijn gebeurd als Europa nationaal zou zijn doorgegaan? Zou dat hebben geleid tot een herhaling van de gebeurtenissen na 1918, de geboorte van de Tweede Wereldoorlog? Ook dit zullen wij nooit weten. Al lijkt het niet erg waarschijnlijk dat het nieuwe Europa alleen maar nadelen heeft.
Als tegen alles rijst ook tegen transnationaal Europa toch verzet. Een wonderlijke stoet van populisten, rechtse romantici, intellectuele dandy’s en anderen al dan niet in één enkel persoon verenigd keert zich in naam van nationale identiteit en democratie tegen een verenigd Europa. Hun aanhang groeit, of tenminste: hun geluiden worden steeds vaker gehoord. “Europa is niet democratisch en is een bedreiging voor de nationale staat” is een steeds terugkerend thema in hun kritiek. Formeel is die democratische kritiek natuurlijk flauwekul. Alles in en over Europa is in nationale parlementen besloten. Hooguit kan worden gesteld dat Europese organen nog verder weg staan van gewone burgers dan nationale wetgevers en andere overheidsinstellingen.
De verwante heiligverklaring van de nationale staat doet denken aan Dr. Johnsons 18de-eeuwse maar eigenlijk tijdloze opmerking dat patriottisme het allerlaatste redmiddel is waarin schurken hun heil zoeken. Nogal eens is “nationale identiteit” een eufemisme voor nauwelijks verholen vreemdelingenhaat, al dan niet in verzet tegen arbeidsmigratie. Alsof Roemenen, Bulgaren en zoveel anderen mindere mensen zijn, met minder rechten op arbeid, inkomen en geluk. Eén van de kernen van Europa was nu juist de gelijkheid van alle mensen, of tenminste van alle Europeanen.
Hier blijkt weer eens hoezeer hedendaags anti-Europeanisme mede een voortbrengsel is van de Tweede Wereldoorlog en van het IJzeren Gordijn. Ondanks alle verwoesting en verwoestende modernisering is in Midden-Europa nu nog de historische eenheid van ons werelddeel voelbaar. Wenen, Warschau en Praag waren en zijn hoofdsteden in het hart van Europa, niet minder dan Berlijn, Parijs en Londen. Is verzet tegen Europa heimwee naar het IJzeren Gordijn? West-Europa voor zichzelf en de “minder beschaafde” rest zoekt het maar uit? Reis eens rond, ga met de mensen praten, kijk je ogen uit en duidelijker zal worden wat Europa was, is en kan worden.
Opvallend in gangbaar anti-Europeanisme is bovendien het bijna opzettelijk gebrek aan inhoudelijke kritiek en aan inhoudelijke voorstellen tot hervorming. Waaruit blijkt dat Europese landen zonder een verenigd Europa beter af zouden zijn als het gaat om werkelijk belangrijke dingen als vrede, veiligheid, welvaart en gerechtigheid? Voorlopig uit niets. Voorstellen om de Euro af te schaffen, uit (andere) transnationale verbanden te stappen en nog veel meer zijn nog nooit behoorlijk beredeneerd in termen van inhoudelijke vergelijking van verschillende politieke scenario’s.
Hersendode populisten, xenofoben, racisten en ander schuim der (transnationale) natie kan dit niet zonder meer kwalijk worden genomen. Maar er zijn ook intellectuelen die zich in naam van democratie en de nationale staat roeren tegen Europa. Ironisch is dan wél dat dergelijke modieuze rechtsen graag poseren als nieuwe aristocraten en helemaal niets op hebben met het gewone volk in wiens naam zij de nationale democratie menen te moeten verdedigen.
Zij doen denken aan het nihilisme van Camus’ “dandy’s”, als beschreven in L’homme révolté (1951). Niets doet er voor hen werkelijk toe, behalve de artistiek-aristocratische schone schijn. Op zich is dergelijke psychologie politiek misschien niet zo belangrijk. Zelfs de intelligentste poseurs kunnen gelijk hebben. De bron van een opvatting staat immers niet gelijk aan de aannemelijkheid er van. Toch houdt het iets diep ongeloofwaardigs, die bekakt gecoiffeerde opvattingen tegen de gevestigde orde van Europa “in naam van het volk”, le peuple commun waarmee die welbespraakte critici zelf volstrekt niet willen worden vereenzelvigd. Het volk is het publiek voor de dandy en doet er verder niets toe. En alles inderdaad zonder dat voor de emancipatoire dromen van Europa ook maar iets beredeneerds in de plaats wordt gesteld, in termen van menselijke waarden waarom het uiteindelijk zou moeten gaan.
Camus laat angstwekkend goed zien hoe nihilisme de oorsprong werd van 20ste-eeuwse vernietiging van mensen en culturen op ongekende schaal. Is dit anti-Europeanisme dan ook een voorbode van nieuw nihilisme, met een vergelijkbare historische logica leidend tot een nieuwe ondergang? Camus’ historische analyse van de opstandige mens leek in 1951 gelukkig geschiedenis. Wie die nu leest, slaat de angst bijna om het hart. Zelfs op Madeira, dat bloemeneiland in Europa. Overal is er de invloed van datzelfde Europa te zien, van prachtige musea en andere culturele verrijkingen tot en met snelwegen en tunnels naar het niets, alles aangelegd met – inderdaad – Europees geld. Weggegooid? Liever met Churchills nagedachtenis op weg naar niets te Madeira dan op weg naar eilanden in Europa.
