Juristen en IT – het blijft een beetje behelpen. Uit een onderzoek van het Nederlands Genootschap van Bedrijfsjuristen blijkt dat ze (te) laat worden betrokken bij advisering over innovatieve projecten. Ook voelen bedrijfsjuristen zich onvoldoende geëquipeerd om te adviseren over digitale innovatie.
Het onderzoek, waarvan de resultaten op dinsdag 24 september werden gepresenteerd, is mede uitgevoerd door advocaten van Pels Rijcken. Zij interviewden twintig bedrijfsjuristen en zette samen met het NGB een enquête uit onder een grote groep NGB-leden. Daaruit bleek – ook in de woorden van de bedrijfsjuristen zelf – dat er fors werk aan de winkel is.
Digitale innovaties leiden tot veranderingen in de businessmodellen van bedrijven, wat weer leidt tot verandering van het werk van de bedrijfsjurist, zegt Arnold Brakel, voorzitter van het Nederlands Genootschap van Bedrijfsjuristen (NGB). “Dat vraagt een juridische visie en een andere kijk op risico’s die daaraan kleven. Vraagstukken over datagebruik, over algoritmen die automatische beslissingen nemen – als bedrijfsjurist moet je weten hoe dat werkt. Bedrijsjuristen krijgen dus nieuwe taken maar het bestaande werk verandert ook door de komst van legal tech. Zo ontstaat een nieuw vakgebied, dat van de bedrijfsjurist 2.0.”
Compliant
“Juristen krijgen steeds meer een key-functie in de digitale transformatie”, zegt Sandra van Heukelom, advocaat/partner bij Pels Rijcken en een van de onderzoekers. “De vraag – vooral ook van de boards van grote bedrijven – aan bedrijfsjuristen en advocaten is steeds: is de digitale innovatie juridisch compliant? Want alleen dan is het de investering waard. Wij waren nieuwsgierig naar de vraag of bedrijfsjuristen momenteel de skills en bagage in huis hebben om die vraag te beantwoorden” Van Heukelom is voorzitter van de sectie Innovation, Privacy & Technology van Pels Rijcken.
Artificial intelligence, big data, blockchain, machine learning en smart contracts sijpelen steeds vaker via innovatieafdelingen de organisatie binnen, en daaraan zitten volop juridische aspecten. Van Heukelom: “Wij zelf adviseren nu een groot bedrijf dat algoritmes wil inzetten om specifieke doelgroepen te identificeren. De data daarvoor zijn deels afkomstig uit bronnen van derden. De juridische vraag is dan: mag ik zomaar die data gebruiken? Hoe transparant moet ik daarover zijn? En hóe moet ik transparant zijn?”
Op de rem
Uit het onderzoek blijkt vooral dat bedrijfsjuristen vinden dat ze te laat worden betrokken bij innovaties. Van Heukelom – niet verbaasd over deze uitkomst – noemt dat ‘zorgelijk’. “Dan krijg je situaties als: bij stap 2 van de 100 had je al een afslag moeten nemen, want dit is in strijd met de privacywet. Of er wordt door innovatief samenwerken een verboden kartel gevormd. Hadden juristen vooraf de belangrijkste juridische kaders meegegeven, dan was een heel andere innovatie ontwikkeld of samenwerkingsvorm gekozen.”
Dat juristen laat bij technologische ontwikkelingen worden betrokken is een bekend verhaal: in de ogen van anderen trappen zij het liefst op de rem en zeggen vooral wat níet mag. “Voor sommige innovatieafdelingen zijn juristen showstoppers. Ze verpesten altijd het feestje omdat ze vooral beren op de weg zien. De mindset moet daarom veranderen: ze moeten ook alternatieven voor de innovatieafdeling bedenken die wél werken. Creatief meedenken. Dus van juridische risicoanalyse naar juridische compliance.”
Proactief
Volgens Ivar Timmer, onderzoeker en hoofddocent bij het lectoraat Legal Management van de Hogeschool van Amsterdam is een proactieve houding noodzakelijk. “Als juristen klagen dat ze te laat worden betrokken bij innovaties, vraag ik: wat hebben ze zelf gedaan om eerder op die trein te springen? Je kunt wel de bal leggen bij IT’ers, maar zij zien doorgaans niet welke juridische aspecten er kleven aan hun innovaties.”
Timmer, die komend voorjaar hoopt te promoveren op een proefschrift over juridisch risicomanagement, vindt dan ook dat bedrijfsjuristen als taak hebben om periodiek te kijken wat er in de organisatie gebeurt om zo tijdig juridische problemen te ontdekken. “Juist bij de innovatieafdeling moet je er vroeg bij zijn. Dat kan door je als jurist actief aan te bieden. Maar daar ontbreekt het vaak nog aan.”
IT-angst
Dat 72 procent van de bedrijfsjuristen aangeeft eerder betrokken te willen zijn bij een innovatieproject, moeten juristen zich aantrekken, zegt Van Heukelom. “Door samen te werken kunnen we laten zien dat het anders kan. Ook IT’ers moeten zich realiseren dat ze juristen eerder nodig hebben zodat ze iets bouwen dat is toegestaan. Dat is ook onwetendheid van beide kanten. De vraag ‘kan het juridisch’ moet aan de voorkant worden gesteld.” Ook Timmer – niet betrokken bij het NGB-onderzoek – spreekt van een gedeelde verantwoordelijkheid: “IT’ers zouden eerder naar juristen moeten stappen, en andersom.”
Hoe mooi zou het zijn als bedrijfsjuristen van meet af aan met innovatiemensen om tafel kunnen, filosofeert Van Heukelom. “Maar dat vergt wel meer kwaliteiten. Ze moeten de technologie begrijpen en een vertaalslag kunnen maken van klassieke juridische leerstukken naar nieuwe technologie.”
Timmer: “Een jurist moet altijd verstand hebben van zaken waarover hij adviseert. Werk je als bedrijfsjurist bij Shell, dan moet je ook iets weten van olieboringen. IT staat wat ver af van juristen en ontwikkelingen gaan snel. Het helpt als juristen over hun IT-angst worden geholpen. Uiteindelijk is het qua materiekennis een kwestie van bijscholing.”
Kennis
Volgens NGB-voorzitter Brakel, tevens hoofd juridische zaken bij ING, is het meer dan dat. “Bedrijfsjuristen moeten meer kennis hebben van digitalisering en innovatieve technologie, en dat kan zeker via cursussen. Maar ze zullen steeds vaker andere stakeholders tegenkomen, zoals, IT’ers, dataspecialisten en proces engineers. Dát worden onze gesprekspartners en met hen voer je andere gesprekken dan bijvoorbeeld met mensen van sales.”
Als bedrijfsjuristen met de nieuwe stakeholders om tafel zitten moet zij duidelijk maken: dit is het juridische speelveld, binnen deze lijntjes moet worden gekleurd, zegt Brakel. Omgekeerd moeten bedrijfsjuristen aanhoren welke toepassingen de technici voor ogen hebben. “Een voorbeeld: automatische kredietverlening, wat bij banken nu actueel is. Hierbij worden veel data gebruikt en de vraag is: kan dat zo maar. Juristen moeten dan begrijpen wat technici willen bouwen waarna ze het juridische kader beter kunnen aangeven.”
NGB-bestuurslid Jasper Langezaal vindt ook dat bedrijfsjuristen veel meer in teams moeten gaan werken. “In multidisciplinair teams, met mensen van IT, sales en andere afdelingen. Daar moet je op tijd bij zijn want anders is het momentum alweer weg. Dan pas kun je nieuwe bedrijfsmodellen in een vroegtijdig stadium valideren.”
Onzekerheid
En dan is er nóg een belemmering: onzekerheid. “Daar moeten ze mee leren dealen”, zegt Van Heukelom. “Juristen houden nu eenmaal van zekerheid en van vaststaande situaties. Innovaties kenmerken zich juist door onzekerheid. Daarmee omgaan vergt vaardigheden die nog moeten worden ontwikkeld. Oók projectskills, dus hoe je moet samenwerken met de innovatieafdeling.”
Daarvoor heb je creatieve juristen nodig die in scenario’s kunnen denken, zegt Timmer. “Bij een innovatieafdeling kan een vondst nog alle kanten opgaan en veel juristen vinden dat lastig. Denken in scenario’s is daarbij belangrijk. Dat is deels talent, maar valt bij iedereen te verbeteren.”
Volgens Van Heukelom moeten juristen leren het denken van IT’ers te begrijpen. “Zij gaan een van de belangrijkste rollen spelen bij digitale innovaties. IT’ers en innovatiemanagers denken veel digitaler, veel meer binair. Als je dat begrijpt, dan snap je ook hoe juridische adviezen worden ontvangen en dus hoe je je boodschap over het voetlicht moet brengen.”
Werkgroep
De eerste stappen op weg naar de bedrijfsjurist 2.0 zijn al gezet tijdens eerdere bijeenkomsten van het NGB. Het NGB is een half jaar geleden gestart met de werkgroep digitalisering. Sparren en delen is daar het motto. Langezaal, bedrijfsjurist bij Siemens: “Welke thema’s spelen bij andere bedrijven, hoe pak jij dat aan. Dat gesprek gaan we aan. Verder brengt de werkgroep in kaart wat er aan legal tech zoal is en welke ervaringen andere hebben met legal tools die ons werk makkelijker zouden moeten maken. We gaan ook nog onderzoeken welke juridische aspecten er kleven aan allerlei nieuwe business modellen, zoals data-analyse. De kennis daarover gaan we beter delen.”
Brakel: “De winst van deze werkgroep is vooral dat we aan de slag gaan met heel concrete voorbeelden. Dus de praktische insteek die we missen bij seminars. Zoals blockchain: wat kán je er nou mee? Die ervaringen gaan we onderling uitwisselen.”
