Denk je ook weleens: “Er komt een moment dat ze ontdekken dat ik maar wat doe. Dan val ik door de mand en zal blijken dat ik eigenlijk helemaal niet zo goed ben.” Je bent de enige jurist niet. Het ‘impostor syndrome’ ook wel ‘bedriegerssyndroom’ of ‘oplichtersyndroom’ genoemd is een vorm van irrationele onzekerheid die ik in mijn coachingspraktijk veel tegenkom en daarover gaat deze bijdrage.
Wat is het bedriegerssyndroom precies?
Het bedriegerssyndroom is de angst om ontmaskerd te worden en door de mand te vallen, ondanks je goede prestaties. Je bent ervan overtuigd dat je je succes niet te danken hebt aan je competenties, maar aan een toevallige samenloop van omstandigheden. Je hebt daarbij sterk het gevoel dat je je omgeving misleidt: de omgeving denkt dat jij intelligenter en competenter bent dan je werkelijk bent. Bijvoorbeeld: je bent advocaat-medewerker geworden, maar je bent ervan overtuigd dat je omgeving erachter gaat komen dat je ongeschikt bent voor deze functie. Je bent alleen maar medewerker geworden omdat er iemand wegging en jij gewoon next in line was. Je omgeving laat dus weten dat je competent bent en zelf denk je: “Als ze maar niet door die façade heen prikken, want als ze goed kijken zien ze dat het niet waar is.”
Een paar voorbeelden uit de juridische praktijk (letterlijke citaten):
“Ik heb vaak angstdromen over de dag dat er iemand de rechtszaal binnenwandelt en roept: ‘Mevrouw, u bent een bedrieger. U bent in deze zaak niet ter zake kundig en bezit niet de intelligentie en vakkennis om deze zaak als rechter te beoordelen. Het is een schande dat u hier zit!’”
“Dat ik hier nu werk als General Counsel is eigenlijk een grote grap. Dat ik die baan gekregen heb is puur omdat ze niemand anders konden krijgen…”
“Mijn cliënten gaan er op een gegeven moment achter komen dat ik helemaal niet zo’n goede advocaat ben, dat ik fouten maak. Die beerput gaat een keer open en dan zal blijken dat ik mijn uurtarief totaal niet waard ben.”
Ook bekende persoonlijkheden hebben er last van. Facebook topvrouw Sheryl Sandberg bekende in haar populaire boek ‘Lean in’: “Er zijn nog steeds dagen dat ik me een oplichter voel en niet zeker weet of ik dit allemaal verdien.”
Zelfbenoemde bedriegers doen veel moeite om hun tekortkomingen voor anderen te verbergen, omdat ze zich ervoor schamen. Daardoor kan iemand die aan het bedriegerssyndroom lijdt zelfverzekerd en doelbewust overkomen, terwijl hij in werkelijkheid onzeker is en twijfelt over te maken keuzes. Zo kan een discrepantie ontstaan tussen wie iemand in werkelijkheid is en hoe hij zich in de buitenwereld presenteert.
Het bedriegerssyndroom – overigens geen officiële psychische stoornis – komt tegenwoordig zo vaak voor onder hoogopgeleide professionals dat er zelfs een cabaretvoorstelling over is gemaakt. De cabaretvoorstelling ‘Imposters’ van Vlerk & Zijlstra (2018/2019) gaat over dit verschijnsel. Sarah van der Vlerk heeft er zelf ook last van: “Als ik het podium afloop na een voorstelling moet ik van minimaal vijf mensen horen dat het goed was, voordat ik het zelf geloof.”
Wat zijn de symptomen van het bedriegerssyndroom?
- Je werkt hard en bent doorgaans ook succesvol, maar de successen die je behaalt en complimenten die je krijgt hebben weinig impact. Je bagatelliseert je prestaties: “Dit had iedereen wel gekund”, of: “Mijn bijdrage was echt niet zo groot.”
- Je stelt (onrealistisch) hoge eisen aan jezelfen bent zelf je grootste criticus. Je vindt dat je de dingen beter zou moeten kunnen dan dat je nu doet.
- Vaak probeer je te voldoen aan de vermeende verwachtingen van anderen, zonder dat je gecheckt hebt of die personen die verwachtingen ook daadwerkelijk hebben.
- Er is vaak een discrepantie tussen wat er van binnen bij jou leeft en hoe je je in de buitenwereld presenteert.
- Je bent gevoelig voor kritiek.Omdat je jezelf eigenlijk nooit goed genoeg vindt, vat je kritiek persoonlijk op en voel je je soms zelfs als persoon afgewezen.
- Complimenten vind je moeilijk te aanvaarden. Je bagatelliseert deze of wantrouwt degene die het compliment geeft.
- Goede resultaten doe je af als puur geluk of als het gevolg van gunstige omstandigheden.
- Hulpvragen vind je doorgaans lastig, omdat dit voor jouw gevoel bevestigt dat je eigenlijk niet competent bent.
Hoe ontstaat het bedriegerssyndroom?
Hoe succesvoller je bent, des te meer je er last van kunt hebben. Om die reden wordt het bedriegerssyndroom ook wel ‘de vloek van slimme mensen’ genoemd. Er is in het algemeen een toegenomen druk om aan de hoge eisen van jezelf en de omgeving te voldoen. Overal moet je shinen. Je hebt een ideaalbeeld waaraan je moet voldoen en daardoor zijn de verwachtingen vaak hoger dan je kan waarmaken. Door de constante vergelijking met anderen ontstaat bovendien een te rooskleurig beeld van succes en geluk en creëer je onrealistische verwachtingen van jezelf. Vooral onder millennials is deze druk hoog. Ze hebben voortdurend kritiek op zichzelf, omdat het niet lukt zo perfect te zijn als ze vinden dat ze zouden moeten of kunnen zijn. Je hebt de juiste opleiding, je krijgt positieve feedback op je functioneren, maar toch om de een of andere reden internaliseer je dat niet. In je hoofd zit een stemmetje dat fluistert dat je het eigenlijk toch niet goed doet. Het imposter-fenomeen is vooral een probleem met eigenwaarde. Je verklaart jezelf steeds van onwaarde.
Opvoeding speelt mogelijk een rol. Als je van huis hebt meegekregen dat je ontzettend goed en bijzonder bent, dan geeft dat ook druk om aan dat beeld te blijven voldoen.
Maar in je eerste baan gaat het al mis. Dan kom je erachter dat je helemaal niet zo uniek en goed bent, maar gewoon net als andere collega’s fouten maakt. Daar kunnen, zeker millennials, moeilijk mee omgaan.
Hebben vrouwen er meer last van?
Het bedriegerssyndroom komt voor bij mannen en vrouwen, maar met name jonge hoogopgeleide vrouwen lijken er gevoelig voor. Vreneli Stadelmaier, een bedrijfskundige gespecialiseerd in loopbaanbegeleiding van hoopopgeleide vrouwen, stelt in haar boek F*ck die onzekerheid dat mannelijk succes over het algemeen gelinkt wordt aan competenties en vrouwelijk succes aan geluk. Vrouwen schrijven hun succes vaak toe aan geluk, terwijl mannen hun talent als verklaring zien.
De gevolgen: vrees voor de Dag van De Grote Ontmaskering
Als je last hebt van het bedriegerssyndroom, loop je voortdurend op je tenen om te voorkomen dat er iets misgaat en pieker je veel over alles wat er kan gebeuren in dossiers, waardoor je zelden echt ontspannen bent. Je stelt taken voortdurend uit, omdat je bang bent dat je ze niet goed (genoeg) zult kunnen volbrengen. Het duurt soms lang voordat je een stuk klaar hebt, omdat je de neiging hebt om zaken te blijven verbeteren en ook bereid je je te veel voor. Het is tevens goed mogelijk dat je door je angst slechter presteert dan waartoe je eigenlijk in staat bent. Het knaagt aan je zelfvertrouwen. Je raakt chronisch gestrest, omdat je bij vrijwel alles twijfelt aan je eigen kunnen en nooit tevreden bent over je eigen prestaties. Altijd is er de angst dat vandaag de Dag van De Grote Ontmaskering zal worden. Dat knagende gevoel is slecht voor je gezondheid. Je kunt er zelfs overbelast door raken.
Wat kun je eraan doen?
Je wordt er niet gelukkiger van om jezelf als een incompetente bedrieger te beschouwen. Het heeft een negatieve invloed op je zelfbeeld en op je prestaties. Het kost ook veel energie om voortdurend én aan je eigen hoge eisen én aan de vermeende verwachtingen van anderen te moeten voldoen. Alle reden om er iets aan te doen. Hieronder een aantal zelfhulptips om je op weg te helpen.
Durf je probleem onder ogen te zien
Een quote van Sheryl Sandberg: “Je kunt niet veranderen waar je je niet bewust van bent, maar wanneer je je bewust bent, kun je niet anders dan veranderen.” Het herkennen en je bewust zijn van je bedriegersgevoelens is de eerste stap. Hou een logboek bij en maak korte aantekeningen van het moment waarop je je een bedrieger voelde: wat gebeurde er, wat voelde je, wat dacht je precies en wat deed je als gevolg daarvan, hoe voelde je je fysiek (hoger ademhalen, hartslag neemt toe enzovoort), wat gebeurde er met je energie enzovoort. Daardoor ga je patronen herkennen en dat geeft inzicht.
Maak afspraken met jezelf
Je primaire reactiepatroon is om, op een moment dat je je weer een bedrieger voelt, weg te vluchten of juist harder te gaan werken. Dat helpt je natuurlijk niet. Wat wel helpt, is onderzoeken hoe je weer rustig wordt. Je moet leren je primaire reactie te onderdrukken. Maak hierover afspraken met jezelf in de zin van: als het me overkomt, dan ga ik juist niet harder werken, vluchten of… maar ga ik even wandelen, koffie halen of… Vaak helpt het ook om een paar minuten diep adem te halen en even te ontspannen. Je primaire reactie onderdrukken zal de eerste keren heel lastig zijn en misschien niet lukken. Maar: oefening baart kunst. Volhouden dus.
Ga de confrontatie met je negatieve stem aan
Het enige verschil tussen personen met het bedriegerssyndroom en personen zonder dit syndroom is hoe ze over zichzelf denken. Er is geen enkel verschil in competenties, alleen in percepties. Je moet leren die negatieve stem, je interne dialoog, te herkennen en deze tegen te spreken. Noteer welke gedachten er door je hoofd gaan als je twijfel voelt opkomen. Ga simpelweg in gesprek met die papegaai op je schouder, zoals Stadelmaier je ‘zeurende innerlijke criticus’ noemt. Wat zegt hij en klopt dat wel? Op het moment dat je zelf kunt bewijzen dat de papagaai ongelijk heeft, maak je hem kleiner en uiteindelijk vliegt hij weg.
Verplaats het perspectief
Wat zou jij een goede vriend of collega in dezelfde situatie adviseren? Wat zou jij tegen deze persoon zeggen, waardoor hij minder twijfels krijgt over zichzelf?
Toets je verwachtingen en gedachten aan de realiteit
Hou een periode bij hoe je van tevoren tegen een bepaalde taak aankeek en hoe het uiteindelijk verlopen is. Wat verwachtte je van jezelf? Is die verwachting uitgekomen? Als je succesvol bent geweest, waar lag dat dan aan? Schrijf op wat je denkt en toets die gedachte vervolgens. Had je echt puur geluk? Was het inderdaad toeval? Of heb je zelf dingen gedaan die tot dit resultaat hebben geleid? In de meeste gevallen zal je een taak waarschijnlijk tot een goed einde hebben gebracht en ben je helemaal niet door de mand gevallen, maar juist uitermate succesvol geweest. Het is goed om dat ook echt te constateren.
Doe aan positieve zelfbekrachtiging: verzamel bewijzen van je competenties en successen
Daardoor wordt de mindset over jezelf positiever met als gevolg dat je zelfvertrouwen zal toenemen.
- Als je geen twijfel over jezelf zou hebben, wat zou je dan wél kunnen?
- Beschrijf een aantal succesverhalen uit je werk en distilleer uit die verhalen je persoonlijke kwaliteiten en vaardigheden. Door je behaalde successen in herinnering te brengen benadruk je waar je goed in bent en wat je leuk vindt om te doen.
- Noteer na afloop van elke werkdag drie zaken die goed zijn gegaan.
- Hou de complimenten die je ontvangt bij in een logboek.
- Vraag aan ten minste vier collega’s of goede vrienden wat in hun ogen jouw sterke punten zijn. Sla dit op in een document en lees dit regelmatig door.
Lukt het je toch niet om die bedrieger uit je hoofd te krijgen? Dan kan dat je zelfvertrouwen op den duur zo ernstig ondermijnen, dat je steeds slechter gaat functioneren. Je negatieve zelfbeeld wordt door deze irrationele onzekerheid een self-fulfilling prophecy en dat is ook slecht voor je gezondheid. Zoek (tijdig) hulp als je denkt dat dit voor jou geldt. Met wat begeleiding van een goede coach of psycholoog kun je echt het tij keren.
Geraadpleegde bronnen en literatuur
Clance, P., Imes, S., The Imposter Phenomenon in High Achieving Women: Dynamics and Therapeutic Intervention: http://www.paulineroseclance.com/pdf/ip_high_achieving_women.pdf
Stadelmaier , V., F*ck die onzekerheid:
https://vreneli-stadelmaier.nl/fck-die-onzekerheid/
https://www.nrc.nl/nieuws/2018/10/18/het-leven-is-tamelijk-middelmatig-a2630166
https://www.nrc.nl/nieuws/2016/02/13/ooit-val-ik-door-de-mand-1587769-a9449
