Mr.

22 / Mr. 1 2022 interview DE VERMAATSCHAPPELIJKING VAN DE RECHTSSTAAT De rechtsstaat is erbij gebaat dat de Rechtspraak de luiken opengooit. De burger moet structureel een plek krijgen aan de tafels van de trias. Dat is de overtuiging van de Groningse hoogleraar rechtssociologie Marc Hertogh. “Anders gaat de burger zich verder afkeren van de rechtspraak.” door Michel Knapen foto’s Geert Snoeijer H et is januari 2021 als de net in- gevoerde avondklok tot hevige rellen leidt. Die worden stevig neergeslagen, law and order is het motto, en de minister- president laat weten geen sociologische verklaringen te willen zoeken voor de onlusten. Een jaar later. In de paar dagen die hij heeft tussen een gedwongen thuisqua- rantaine en een studiereis naar de Ver- enigde Staten, spreekt Mr. met Marc Hertogh, die juist wél het burgerper- spectief voor ogen heeft. In een gesprek over rechtsstaat en rechtspraak zijn de het woorden die meest vallen: de burger. Meer dan het jaar van de avondklokrel- len was 2021 het jaar van de Toeslagen- affaire. Hertogh, hoogleraar rechtssocio- logie aan de Rijksuniversiteit Groningen, wijst op een bijzonder beeld. Tijdens een Kamerdebat over de toeslagen zoomt de camera in op de publieke tribune waar de gedupeerde ouders zitten – de mees- ten in het rood gekleed. Toen, zegt Her- togh, werd de rechtsstaat opeens ‘heel concreet’. Die gaat immers in de eerste plaats – en dat vergeten we soms – over mensen. Het rapport Ongekend onrecht , met naar Nederlandse maatstaven onge- bruikelijk harde kritiek, óók op de Rechtspraak, noemt Hertogh een ‘illus- tratie van een bredere trend’. Die noemt hij: de ‘vermaatschappelijking van de rechtsstaat’. Deze ontwikkeling tekent voor hem 2021 en werd tijdens dat Ka- merdebat fraai gevisualiseerd. Voor Hertogh is de rechtsstaat in 2021 verschoven van een theoretisch concept naar een concrete praktijk. Steeds meer “DE RECHTSSTAAT IS DE LAATSTE TIJD EEN ACTUEEL ÉN OMSTREDEN THEMA GEWORDEN” gaat de discussie over wat de rechtsstaat voor de individuele burger betekent, wat hij eraan heeft en waar de rechtsstaat hem in de steek laat. “Dat is een funda- menteel andere discussie dan we gewend zijn, want die gaat meestal vooral over de juridische beginselen van de rechts- staat en welke er wel of niet onder val- len.” Hertogh heeft meer observaties. “Bijvoorbeeld: wie mengen zich in dat debat? Dat zijn niet alleen juristen en andere deskundigen, maar ook het par- lement en de man of vrouw in de straat. Het wordt minder een juridisch en meer een maatschappelijk debat.” Ook wat met de rechtsstaat wordt bedoeld is aan het schuiven. ‘Vroeger’ ging het vooral over het legaliteitsbeginsel, het gelijk- heidsbeginsel, grondrechten – verheven principes. Nu moet de rechtsstaat ook een menselijk gezicht tonen. Voor Her- togh is dat overigens niets nieuws, voor hem is de menselijke maat de kern van de rechtsstaat. “Van een wat verstoft on- derwerp is de rechtsstaat een actueel én omstreden thema geworden waar we de komende jaren nog veel van horen.” EXCUSES De verschuivingen die Hertogh consta- teert zijn nog een beetje wennen voor de staatsmachten. De reacties van de recht- banken en later de Afdeling bestuurs- rechtspraak van de Raad van State op Ongekend onrecht noemt hij ‘indruk- wekkend’. Maar ze móésten wel, lijkt Hertogh te zeggen. “Bij de vermaat- schappelijking van de rechtsstaat komen de gevestigde instituties er niet meer met het gebruikelijke repertoire. Ze zijn aan het zoeken naar een nieuwe rol. Ze zitten in een overgangsfase – twintig jaar geleden hadden ze waarschijnlijk niet gereageerd. Dat de Afdeling nu excuses aanbiedt, vind ik een grote stap voor- waarts.” De vraag is wel of dit beklijft, want als het toeslagenstof wat is neergedaald kan iedereen weer terugschieten in de oude modus. Hertogh is bezorgd dat de dis- cussie een jij-bak wordt, met verwijten over en weer: het lag aan de wetgever, het lag aan de rechter, het lag aan de Be- lastingdienst. “Dan blijf je hangen in de onderlinge verhouding tussen de staats- machten. Maar de vraag moet zijn: hoe wordt de positie van de burger hierdoor verbeterd? Jammer is ook dat sommigen er een politiek pleidooi van maken: we willen minder werkdruk of meer geld. Dat zijn Haagse discussies, waar de bur- ger niets mee opschiet.” LUISTEREN Toch is Hertogh ook hoopvol nu recht- banken en de Afdeling interessante