Mr.

MR. 1 2022 / 29 arrest van de maand Detectives vallen door de mand van de geschiedenis Een ‘coldcaseteam’ met een ex-FBI-agent, een filmmaker, historici, criminologen en een grote computer onderzocht ‘het verraad van Anne Frank’ en wees een Joodse notaris aan als vermoedelijke dader. Ze maakten dezelfde fout als de agenten die op basis van een anonieme tip in een Zwarte Piet een overvaller dachten te herkennen. Anatomie van een klassieke opsporingsfout: gebrek aan tegenspraak. door Jurjen Boorsma orie. Iemand is de dader. Een advocaat zou hen gewaarschuwd hebben voor het risico van eenzijdige opsporing (ECLI:NL:GHAMS:2017:2011) . Het alternatief, de toevalstreffer, schrijft het team dus al snel af. Toch komen die toevalstreffers aan de lopende band voor in het strafrecht. De ramen van hennep- plantages worden beter verduisterd dan die van het Achterhuis, en toch rolt de politie er iedere dag wel eentje op. Toeval bestaat (ECLI:NL:HR:2008: BC0811) . Hun onderzoek vertunnelt zich vanuit twaalf ‘scenario’s’ vrij plotseling en onbe- argumenteerd tot vier ‘plausibele daders’. Pankokes adagium daarbij is: motief, mogelijkheid, en wie kende de locatie ? Wie heeft een reden, connecties met (hoge) Duitsers en is met het Achterhuis bekend? Het klinkt veel beter dan het lijkt. Be- trokkenen zijn door deze insteek ‘naar keuze’ meer of minder verdacht: iene- miene-mutte. Terwijl goed opsporen neerkomt op ‘wegstrepen’: Jan is schul- dig omdat Piet en Kees het niet zijn. Als Jan, Piet en Kees het alle drie zouden kunnen zijn, maar Jan het meest, of mis- schien toch Piet, komt de rechter tot vrijspraak. In de loop van hun onderzoek vinden ze een origineel strafdossier bij een zoon van een overleden rechercheur. Otto Frank heeft ooit een anonieme brief ont- vangen. Die bestaat niet meer. Wel heeft hij persoonlijk de tekst op een kaart overgeschreven: de kaart heeft hij ver- volgens aan de rechercheur gegeven. De inhoud van de tip was bekend, ‘Notaris Van den Berg is de verrader’, maar de kaart en het dossier zaten in het per- soonlijk archief van de rechercheur. Pankoke is enthousiast dat hij de kaart 0 p 4 augustus 1944 vallen enkele Nederlandse rechercheurs onder leiding van SD-Haupt- scharführer Silberbauer de Prin- sengracht 263 binnen. De afloop is bekend. Vader Otto Frank zegt vanaf zijn terugkeer in 1945 dat de plek aan de nazi’s verraden is – misschien door zijn magazijnknecht. Dat zou kunnen: Sil- berbauer herinnert zich, in een verkla- ring achttien jaar later, dat zijn chef een telefoontje kreeg van een ‘Holländer’. Er zouden Joden op het adres zitten. Decennia is er gezocht, met iedere vijf- tien jaar een nieuwe mogelijke verrader. Klopt het? Silberbauer heeft de tipgever of -geefster nooit zelf aan de lijn gehad. De Anne Frank Stichting betoogde in 2016 op basis van grondig onderzoek dat zijn herinnering gekleurd of onjuist kan zijn. Silberbauer en zijn groep maakten deel uit van een team dat voor- namelijk economische delicten onder- zocht. Onderduikers waren vaker bij- vangst bij huiszoekingen gericht op illegale bonnenboekjes en dergelijke. Een toevalstreffer, in plaats van verraad, was zeker zo plausibel. BEGINNERSFOUTEN Filmmaker Bayens en journalist Van Twisk besloten in 2017 dat het tijd was voor een ambitieus project en stelden een coldcaseteam samen, met ex-FBI- agent Vince Pankoke aan het hoofd. Het is een coldcase-onderzoek in tunnelvisie geworden. Waarom zat er geen strafad- vocaat, geen rechter, geen officier van justitie in het team? Het team maakt ie- dere beginnersfout waar rechtspraak.nl voor waarschuwt. Neem hun uitgangspunt. Filmmaker Bayens en teamchef Pankoke zijn vanaf het begin overtuigd van hun verraadthe- nu teruggevonden heeft. Vanaf dat mo- ment lijkt het coldcase-onderzoek alleen nog maar om deze ‘bijzondere’ kaart te draaien en wordt de notaris gepromo- veerd tot Pankokes hoofddader in de Anne Frank-misdaadroman. Een straf- jurist had hem erop gewezen dat een anonieme belastende tip geen bewijs is. Het aanwijzen van Van den Bergh lijkt op de recente Arnhemse zaak ‘herken- ning Zwarte Piet’ (ECLI:NL:GHARL: 2021:11842) , waarbij op basis van een anonieme tip opeens vijf opsporings- ambtenaren er zeker van zijn dat een be- paalde betrokkene hun verdachte is. De bevindingen worden op een middag voorgelegd aan Van Twisk en die keurt het goed. In georganiseerde tegenspraak zoals van een advocaat of onafhankelijke toetsing door een commissie was kenne- lijk niet voorzien. Frank zelf hechtte aan deze tip weinig waarde. Is de FBI niet meer wat het ge- weest is, of is zorgvuldige opsporing ver- leden tijd? •