Europa werkt aan een nieuw financieel instrument om lidstaten als Polen en Hongarije te dwingen de democratische rechtsstaat te respecteren. Door voorwaarden te stellen aan subsidies wil de Europese Unie de afbraak van de rechtsstaat voorkomen. “De kraan dichtdraaien kan een goed instrument zijn,” zegt Kati Cseres, universitair hoofddocent Europees recht aan de Universiteit van Amsterdam. Volgens de verordening kan de Europese Commissie een voorstel doen, waarna de Europese Raad (de lidstaten) een besluit neemt.
“Het koppelen van financiële consequenties aan schending van de rechtsstaat kan effectief zijn in Hongarije,” zegt Cseres die als geboren Hongaarse een grote betrokkenheid heeft bij de ontwikkelingen in haar vaderland. “Een van de grootste krachten achter het regime van premier Viktor Orbán is geld. Als er minder geld binnenkomt, zal de steun voor Orbán hopelijk afnemen.” Hongarije wordt door de EU onder meer beschuldigd van fraude met EU-fondsen.
Toetredende landen
Aan de andere kant constateert Cseres dat de Orbán-regering, vooruitlopend op het vertrek van nettobetaler Verenigd Koninkrijk uit de EU, al een voorschot neemt op de dalende EU-fondsen. “Dat zie je bijvoorbeeld bij de strijd tussen Hongaarse Academie van Wetenschappen en de ministeries. Waarschijnlijk pakt de regering dit instituut aan in de verwachting dat er straks minder geld binnenkomt. Ik hoop dat deze ontwikkelingen ertoe leiden dat de regering naar huis wordt gestuurd. Maar het kan ook zo zijn dat de regering en de krachten rond Viktor Orbán iets verzinnen waardoor geld in hun zakken blijft verdwijnen, in plaats van dat het naar de gewone Hongaren gaat.”
Toen toetredende landen nog in de wachtkamer zaten, keek de EU scherp of ze voldeden aan de eisen van de rechtsstaat. Maar als landen eenmaal lid zijn, heeft Brussel minder middelen om in te grijpen. Op dit moment kan de Europese Unie rechtsstaatschenders wel aanpakken met instrumenten als inbreukprocedures (als een lidstaat zich niet aan het Europees Unierecht houdt) en de procedure van artikel 7 van het Verdrag betreffende de Europese Unie. Die laatste houdt kortweg in dat de Europese instellingen een lidstaat op het matje kunnen roepen als er sprake is van schendingen van de rechtsstaat. In het uiterste geval kan de Europese Raad met gekwalificeerde meerderheid van stemmen bepaalde rechten van lidstaten schorsen.
Pers aan banden
Deze instrumenten hebben echter niet kunnen voorkomen dat Hongarije en Polen de rechtsstaat fors hebben uitgekleed. Polen deed dat door aan pensioengerechtigde leeftijd van rechters te sleutelen, zodat de overheid regeringsgezinde rechters kon benoemen. Toen Poolse rechters daarover prejudiciële vragen aan het Europese Hof van Justitie stelden, kregen deze rechters een tuchtzaak aan hun broek. De regering van de Hongaarse premier Orbán heeft de rechterlijke macht en de macht van het Constitutioneel Hof ingeperkt, de constitutie zeven keer veranderd en de pers en universiteiten aan banden gelegd.
Volgens Europarlementariër Judith Sargentini (GroenLinks) volstaat het huidig Europees instrumentarium voor het handhaven van rechtsstaat niet. Sargentini is enthousiast over het plan om rechtstatelijke voorwaarden te verbinden aan Europese subsidies. “Het is positief dat het Europees Parlement nu inziet dat wij de vorige keren te laat hebben ingegrepen,” zegt de Europarlementariër.
Ze vraagt zich wel af of de verordening er ooit zal komen. “De Europese Raad is niet enthousiast.” Sargentini wijst erop dat lidstaten doen niet graag aan naming and shaming doen, en dat politieke partijen in het Europees Parlement ongaarne met de beschuldigende vinger wijzen naar politieke geestverwanten die over de schreef aan. Zo is de Europese Volkspartij (EVP), waar ook het CDA lid van is, terughoudend om Victor Orbán de maat te nemen. “Het grote probleem is de politieke wil om dit echt aan te pakken,” meent Sargentini.
Brusselse beleidsmakers broeden al nu op een nieuw instrument, mocht de concept-verordening sneuvelen. “Waar ze precies mee komen, weet ik niet,” zegt Cseres. “Je hoort nu praten over een onafhankelijke groep van mensen, een zogeheten ‘Kopenhagen-comité’ dat op objectieve manier de democratische rechtsstaat in lidstaten kan monitoren.” De naam ‘Kopenhagen-comité verwijst naar de criteria van Kopenhagen, waarin de voorwaarden voor toetreding zijn vastgelegd. “Klinkt mooi, zo’n comité,” zegt Cseres. Maar in navolging van de hoogleraar staatsrecht Leonard Besselink (UvA) vraagt ze zich af: “De vraag is wat de legitimiteit is.”
