Mr. van de week is Frank Wieland. De inmiddels gepensioneerde rechter, die vooral bekend werd van het proces tegen Willem Holleeder, is een van de sprekers tijdens het SSR-congres ‘Omgaan met emoties in het strafrecht’ op 1 oktober.
Het uitgangspunt van het congres is het boek ‘Hoeveel recht heeft de emotie?’ van Henri Beunders. Volgens Beunders geven (social) media steeds meer aandacht aan rechtszaken die sterke emoties oproepen. Is dat ook uw ervaring?
De samenleving is betrokken bij criminaliteit. Op social media delen mensen hun meningen hierover. Die meningen hebben invloed op de samenleving en dringen zo door in de rechtszaal. De rechtspraak mag er de ogen niet voor sluiten. De rechtspraak moet de dialoog aangaan door meer en beter te motiveren in uitspraken.
En hoe speelt die emotie een rol tijdens strafzaken? Juristen zijn getraind om logisch na te denken. Maar hoe zit het met het aanvoeren van emotionele en ethische argumenten (pathos en logos)? Die moet je volgens wetenschapper Maria IJzermans (een van de andere sprekers op het congres) ook onder de knie hebben om andere procespartijen te overtuigen.
Emotionele en ethische argumenten getuigen van betrokkenheid en zijn van belang voor zuivere – en afgewogen – rechtsvinding. Maar subjectiviteit en willekeur liggen op de loer en worden geleid door manipulatie en door oneigenlijke argumenten. Uit het verloop van zaken, zoals we die kennen uit het Amerikaanse rechtssysteem, weten we hoe die de zuiverheid kunnen beïnvloeden en uiteindelijk leiden tot een op emoties gebaseerde uitkomst. Het is daar tragisch uit de hand gelopen.
In de zaak tegen Willem Holleeder liepen de emoties hoog op. Astrid Holleeder hield een emotioneel verhaal over haar penibele situatie. Broer en zus vlogen elkaar in de haren. De rechtbank veroordeelde Willem Holleeder tot levenslang. Wat doet dat emotioneel allemaal met u?
Op het moment dat de emoties van de getuige tijdens een verhoor spelen is dat heftig; ze komen binnen. De getoonde emoties kunnen de authenticiteit van de getuigenverklaring bevestigen, zoals overigens ook de reactie van de verdachte op de verklaring van de getuige invloed kan hebben. Professioneel moet je er daarna bewust afstand van nemen, in de zin dat je de verklaringen weegt op hun waarde als bewijs.
Hebt u persoonlijke gevoelens van sympathie of afkeer voor Willem Holleeder of andere verdachten?
Gevoelens van sympathie of afkeer had ik niet bij Willem Holleeder; als je zo lang met elkaar ‘zit’ ontstaat er een relatie, tenminste als je je daarvoor openstelt. Ik vind je openstellen voor de verdachte deel van mijn taak. In ‘doorsnee’ zaken waarin je een verdachte maar een paar uur ziet, is sympathie of afkeer van verdachten een gegeven. Je kunt je maar tot op zekere hoogte in de ander verdiepen. Je moet je dat bewust zijn. Waar die bewustheid ontstaat is het gevaar van beïnvloeding ten dele geneutraliseerd.
En in hoeverre laat u die gevoelens meewegen in vonnissen? U staat bekend om uw losse stijl en relativerende uitspraken (‘Er loopt een lieveheersbeestje over tafel’). Om de gemoederen te kalmeren?
Dit zijn eigenlijk twee vragen, de eerste over het vonnis en de tweede over de behandeling ter zitting. Het is belangrijk om je bewust te zijn van gevoelens. In vonnissen kunnen gevoelens meespelen, maar in de verwoording ervan moet je heel terughoudend zijn. Als ik in een vonnis lees “dat rekent de rechtbank de verdachte aan” krijg ik al de kriebels. Kom op zeg, die zin ís emotioneel. Wees zakelijk en stel gewoon vast wat de verdachte heeft gedaan.
Een ontspannen behandeling op de zitting kalmeert de gemoederen en dat komt de behandeling ten goede. ‘Losse stijl’ hangt samen met mijn overtuiging dat het beste gesprek zo informeel mogelijk wordt gevoerd. Een ‘relativerende’ opmerking heeft als effect ontspanning. Ik maak zo’n opmerking meestal zonder er veel over na te denken.
Over emoties gesproken. Boven een Volkskrant-artikel over u stond: ‘Hij kan scherp uit de hoek komen als je hem belazert’. Herkenbaar?
Let wel: die woorden zijn niet van mij. Ik heb daarover moeten nadenken en bedacht mij dat er situaties kunnen zijn waar ik fel op kan reageren. Een collega van me zei daarover dat het dan meestal om onrecht of om het vooropstellen van ego gaat, boven wat er écht toe doet. Ik tracht te leven naar enige basisprincipes en streef daarbij, zeker bij mijn taakuitoefening van strafrechter, integriteit na. Meer algemeen vind ik dat mensen elkaar op gelijke voet moeten behandelen, waarbij mijn motto is: behandel de ander zoals je zelf behandeld wilt worden. Overigens ben ik me ervan bewust dat na ‘scherp uit de hoek komen’ het mes weer moet worden opgeborgen.
Tot slot: de liquidatie van de advocaat Derk Wiersum is als een bom ingeslagen onder strafrechtbeoefenaren. Wat zijn volgens u de gevolgen voor de strafrechtpleging en voor de rechtstaat in brede zin?
Ik moet erkennen dat ik me, na deze tragische gebeurtenis, even heb afgevraagd of ik als rechter nog op zo’n zaak zou willen zitten. Met de mogelijkheid dat iemand je een keer een oplawaai verkoopt, of erger, heb ik echter zelf altijd rekening gehouden. Er is een advocaat geliquideerd! What’s next? Nu het stof weer wat is neergedaald, denk ik dat het voor de rechtsorde zo’n vaart niet zal lopen. Maar de realiteit gebiedt dat we deze ontwikkeling stuiten en keren.
