Eenmaal buiten schiet het je ineens te binnen, de messcherpe repliek of gevatte grap die je had moeten maken. Maar ja, die briljante ingeving kwam dus te laat – alweer. Anders dan in mediation kan in het strakke stramien van een rechtszaak zo’n gemiste kans grote gevolgen hebben.
Er bestaat een prachtige term voor: l’esprit de l’escalier. De geest die je overvalt als je via de trap het pand verlaat, denk aan de statige trappen van de rechtbank na een zitting. In mijn advocatenjaren bij Kennedy Van der Laan was dit herkenbare gevoel van had-ik-maar een vast onderdeel van de interne cursus Pleidooi. Die training werd om de zoveel jaren gegeven door medeoprichter en naamgever Eberhard, advocaat en mediator. Deze cursus was een cadeautje; niet alleen vanwege Eberhards gave met het woord, ook vanwege de praktische tips die hij gaf. Zijn tweeledige advies ter bestrijding van de l’esprit de l’escalier was even simpel als raak. Ten eerste: leg je erbij neer dat dit achteraf kan gebeuren. Ten tweede: investeer in zaken waar je met inspanning vooraf wel invloed op kan uitoefenen – zoals dossierkennis en je pleitnota
Het pleidooi is een van de leukste en spannendste onderdelen in de praktijk van een procesadvocaat. Het is topsport, waarbij beheersing van de technieken van klassieke redevoering, de retorica, essentieel is om er echt goed in te worden. Bij pleidooi heb je nog één zitting de tijd om de rechter te overtuigen en de wederpartij te slim af te zijn. Wanneer je die ene kans niet optimaal benut – en je te laat realiseert wat je had moeten zeggen – is dat super-frustrerend. Maar het is inherent aan de strakke processuele kaders die de rechtszekerheid dienen.
Onlangs kwam in een mediation l’esprit de l’escalier aan de orde. Kort na een gezamenlijke mediationsessie belde één van de twee ondernemers mij met spijt, omdat zij een belangrijke zorg toch niet ter tafel had gebracht. In een civiele procedure is dat onherstelbaar, maar in mediation gelukkig niet. Het is hoogstens inefficiënt. Alle aanleiding om als mediator partijen in overweging te geven snel weer in persoon verder te praten. In dit geval pakte dat goed uit: niet alleen bleek het geparkeerde onderwerp cruciaal in de zoektocht naar een wederzijds acceptabele oplossing. Doordat de spijtoptant haar frustratie deelde over het herkenbare had-ik-maar gevoel, brak het ijs en ontstond er meer ruimte om eigen onvolkomenheden te benoemen. Na aanvullende besprekingen en wat pendelwerk door de mediator kwamen partijen tot een acceptabele oplossing. Mede dankzij de “geest van de trap” en de vormvrijheid van een mediation-traject.
Alle reden om uit te zoeken hoe het nou precies zit met l’esprit de l’escalier. Het Genootschap Onze Taal leert dat het afkomstig is uit de 19e eeuwse dialoog Paradoxe sur le comédien van Denis Diderot. Tot mijn verrassing bleek het niet te gaan over een geest, maar over geestigheid. L’esprit de l’escalier gaat over humor (en timing): die gevatte opmerking die je achteraf pas te binnen schiet. En strikt genomen dus niet over zware onderwerpen, zoals olifanten in kamers of beroepsfouten. Alhoewel op die punten de geestigheid op de trap in rechte en in mediation dus ook van waarde kan zijn.
