Tijdens de rechtstaatconferentie van de Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak (NVvR) hebben Nederlandse rechters hun Poolse collega Malgorzata Gersdorf een hart onder de riem gestoken. De eerste voorzitter van het Poolse Hooggerechtshof, die in een speech de aantasting van de rechtstaat in Polen aan de kaak stelde, werd nadrukkelijk geprezen om haar dapperheid.
NVvR-voorzitter Nathalie van Waterschoot roemde de Poolse toprechter die ondanks forse tegenwerking van de Poolse regering op haar post blijft. “Ik bewonder uw moed,” zei Van Waterschoot tijdens de conferentie op 29 november in het Vredespaleis in Den Haag.
Ook voorzitter Kees Sterk van de European Network of Councils for the Judiciary (ENCJ – een overkoepelend orgaan van Raden voor de rechtspraak) stak zijn bewondering voor rechter Gersdorf niet onder stoelen of banken. “U bent een moedige en standvastige vrouw. U zoekt geen bekendheid, maar u spreekt zich uit als dat nodig is.”
Hervorming van de rechterlijke macht
Malgorzata Gersdorf kan die steun wel gebruiken, want het is niet best gesteld met de rechtstaat in Polen. Hoewel de regerende partij PiS (Recht en rechtvaardigheid) zich zegt te beijveren voor de ‘goede hervorming’ van de rechterlijke macht, doet die partij precies het tegenovergestelde. De partij van premier Jaroslaw Kaczynski breekt de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht juist af.
Nu weten we in Nederland wel dat de rechters in Polen flink worden beknot. Maar een volop uit Plato, Homerus, Sophocles en Kant citerende Gersdorf legde in haar speech toch maar uit dat, hoewel de Republiek Polen volgens artikel 2 van de Grondwet een democratische rechtstaat is, de regering van Kaczynski de rechters zoveel mogelijk dwars zit. Haar opsomming liegt er niet om.
- De Nationale Raad voor de Rechterlijke Macht, die in Polen is belast met het waarborgen van de onafhankelijkheid van rechters en die vanuit de rechtersgemeenschap werd gekozen, is ontmanteld. Het parlement bepaalt nu in belangrijke mate wie rechter wordt.
- De pensioengerechtigde leeftijd voor rechters van het Hooggerechtshof ging naar beneden van 70 naar 65 jaar, wat gevolgen had voor 40 procent van de rechters in het hof.
- Rechters van het Hooggerechtshof die nog drie jaar in functie wilden blijven, moesten toestemming vragen van de president van de republiek.
- Er kwam een tuchtkamer voor rechters, wat in feite een afzonderlijk gerechtshof was dat niet onder gezag van eerste voorzitter van het Poolse Hooggerechtshof
- Ook kwam er een Kamer voor Buitengewone Controle en Openbare Zaken, waardoor de regering de rechtspraak kan beïnvloeden.
- Op basis van een nieuwe regeling voor klachtbehandeling kunnen alle rechterlijke uitspraken sinds 1997 worden aangevochten.
- De functies van minister van Justitie en procureur-generaal kwamen in één hand. Daardoor beïnvloedt de minister van Justitie niet alleen de statutaire macht van rechters, maar heeft deze ook het toezicht over procedures.
- De minister van Justitie kan voorzitters en vicevoorzitters van gewone rechtbanken zonder motivering ontslaan, en dat is in 150 gevallen ook gebeurd.
- In plaats van deze ontslagen voorzitters werden rechters benoemd die de goedkeuring van de minister hadden.
- Voor rechters in gewone rechtbanken gelden nieuwe pensioenregels. Vrouwen kunnen na hun 60ste en mannen na hun 65e blijven in functie blijven als de minister van Justitie toestemming geeft.
- De minister van Justitie kan via een tuchtprocedure rechters aanpakken die openlijk spreken over de aantasting van de onafhankelijkheid van rechters.
- De minister van Justitie kan een tuchtprocedure starten tegen rechters dwingen om geen prejudiciële vragen te stellen.
- De minister-president kan de bekendmaking van de bekendmaking van gerechtelijke uitspraken op het gebied van grondwettelijkheid belemmeren.
- De parlementsvoorzitter houdt geen rekening met het vonnis van de Hoogste Administratieve Rechtbank om aanbevelingen voor de kandidatenlijsten voor de Nationale Raad voor de Rechterlijke Macht openbaar te maken.
- De minister van Binnenlandse Zaken Mariusz Kaminski is in 2015 door de rechtbank in eerste aanleg schuldig bevonden aan machtsmisbruik in een onderzoek naar corruptie. Hij werd veroordeeld tot drie jaar cel en mocht tien jaar lang geen openbare functie meer uitoefenen. Maar hij kreeg gratie van president Andrzej Duda. Later noemde het Hooggerechtshof het gratiebesluit rechtens ontoelaatbaar, maar Kaminski is nog steeds minister.
Een aantal van deze besluiten is, onder druk van de Europese Unie, teruggedraaid. Maar het merendeel is in stand gebleven. Malgorzata Gersdorf concludeerde daarom na elk gemaakt punt: “Polen is geen rechtstaat.” Ze werd daarin dit weekeinde gesteund door duizenden betogers die in Polen de straat op gingen uit protest tegen de aantasting van de onafhankelijke rechtspraak.
