Recht en politiek in populistische tijden

Delen:

De verhouding tussen recht en politiek is altijd een gevoelige kwestie. Zo’n 10 jaar geleden werkte ik bij de Wiardi Beckman Stichting mee aan een onderzoek waarin Nederlandse wetgeving omtrent antiterrorismewetgeving en burgerschap tegen de meetlat van de rechtsstatelijkheid werd gelegd. Dat bleek niet een onderzoek waar veel volksvertegenwoordigers en bestuurders erg enthousiast over waren. Er botsten bij de ontvangst van het onderzoek twee logica’s op elkaar. Wij onderzoekers dachten vooral in termen van rechtsstatelijke waarborgen voor een vrije, open, democratische samenleving en spraken onze zorgen uit over de bevoegdheden die aan de overheid werden toevertrouwd bij de terrorismebestrijding en de inburgering van nieuwkomers. De bestuurders en volksvertegenwoordigers dachten vooral in termen van politieke speelruimte voor doelmatig beleid en vrijheid voor democratische zelfbeschikking.

Er is een ongemakkelijk evenwicht tussen recht en politiek. Democratische besluitvorming kan de fundamenten aantasten waar de democratische rechtsstaat op steunt, bijvoorbeeld als burgers niet meer gelijk behandeld worden of als fundamentele burgerrechten worden aangetast. Dat kan uiteindelijk het functioneren van de democratie ondergraven en daarmee wordt het onvermijdelijk een kwestie voor het recht. Aan de andere kant kan het recht de vrije ruimte voor democratische besluitvorming teveel inkaderen, door het toepassingsbereik van de rechtsstatelijke normen te ver door te trekken. De Amerikaanse politieke filosoof Benjamin Barber sprak in dat verband ooit over The Conquest of Politics, over het gevaar dat zaken waar burgers autonoom over zouden moeten beslissen teveel werden geherdefinieerd als rechtsstatelijke principekwesties.

Deze spanning tussen recht en democratie is een vraagstuk van alle tijden, maar de laatste jaren lijken zich steeds vaker problemen voor te doen. We leven in een tijd van populisme, waarin steeds stoutmoedigere politiek wordt bedreven en veel kiezers verlangen naar doortastend leiderschap. In de laatste weken alleen al speelden er drie grote zaken waar recht en politiek met elkaar botsten ― (1) de rechtszaak tegen Geert Wilders, (2) de beslissing van het Engelse Hooggerechtshof dat Brexit een zaak is voor het parlement van Groot Brittanië, en (3) de omstreden beslissing van FBI directeur James Comey om het onderzoek naar Hillary Clinton’s e-mails te heropenen en dat kort voor de verkiezingen openbaar te maken. Een onderzoek dat hij nu twee dagen voor de verkiezingen lijkt te hebben afgehandeld, maar dat de kansen van Hilary Clinton om de eerste vrouwelijke president te worden aanzienlijk lijkt te hebben aangetast.

De eerst twee van deze voorbeelden laten zien dat er doorgaans nog steeds een verstandig evenwicht gevonden wordt tussen recht en politiek, het laatste voorbeeld laat zien dat het ook desastreus fout kan gaan met mogelijk hele ernstige gevolgen.

Met zijn baude uitspraken is het niet vreemd dat Geert Wilders voor de rechter terecht is gekomen. Als je grote groepen burgers impliciet diskwalificeert van deelname aan de Nederlandse democratie door te roepen dat je minder medeburgers wil hebben met een bepaalde culturele en religieuze achtergrond, dan raak je aan de voorwaarden voor een open samenleving. In een democratische rechtstaat kan er geen voorselectie plaatsvinden van het soort overtuigingen en levensbeschouwingen dat überhaupt onderdeel mag zijn van de demos. Het is volstrekt legitiem dat de rechter daar naar kijkt. Voorlopig gebeurt dat heel ingetogen en zorgvuldig.

Ook de uitspraak van het Britse Hooggerechtshof dat Brexit geen doorgang kan vinden zonder goedkeuring van het parlement is een volstrekt legitieme interventie, ook al worden de betrokken rechters ondertussen letterlijk afgeschilderd als “vijanden van het volk” in de Britse pers. Uittreding uit de EU is niet zomaar het opzeggen van een internationaal verdrag. De EU is volledig verweven met het Verenigd Koninkrijk en de manier waarop de twee zullen worden ontvlochten zal enorme gevolgen hebben. Brexit is in de praktijk eerder te vergelijken met een constitutionele kwestie: een fundamentele aanpassing van de manier waarop Groot-Brittannië functioneert. De uitkomst daarvan zal bepalen wat voor soort land Groot-Brittannië in de toekomst zal worden. De eis dat het parlement daarbij betrokken moet worden is niet antidemocratisch, maar juist de bescherming van de democratie.

De ingreep van James Comey, tot slot, is in snel tempo een schoolvoorbeeld aan het worden van de manier waarop het recht niet gebruikt moet worden in het politieke proces. Clinton had als de Amerikaanse Minister van Buitenlandse Zaken niet het computersysteem van haar ministerie gebruikt, maar e-mails verstuurt via haar huiscomputer. Dat is tegen het protocol van de Federale overheid. Het kan de staatsveiligheid in gevaar brengen en ook een manier zijn waarop een ambtsdrager zaken verborgen houdt. De FBI had in de zomer al grondig gekeken naar de e-mail kwestie van Hillary Clinton en had geen strafbare feiten ontdekt ― uiteraard is dat belangrijke informatie voor kiezers om te weten. Maar vorige week ontdekten FBI agenten nog een serie e-mails van Hillary Clinton op de computer van Anthony Weiner, een oud congreslid die verdacht wordt van sexting en die getrouwd is geweest met Huma Abedin, naaste medewerker van Hillary Clinton. Zonder de e-mails überhaupt gezien te hebben maakte James Comey openbaar dat het onderzoek naar Hillary Clinton weer werd geopend, tegen het advies van het Ministerie van Justitie in en tegen de regel in dat gedurende verkiezingen geen uitlatingen worden gedaan over mogelijke onderzoeken naar kandidaten. In deze sfeer van verdachtmaking kelderden de electorale kansen van Hillary Clinton aanzienlijk. Comey heeft het beeld twee dagen voor de verkiezingen weer rechtgezet, maar dat kan de gedane schade niet meer herstellen. Veel kiezers hebben in de VS al gestemd. Zo moet het recht duidelijk niet worden ingezet in het politieke proces.

Wouter de Been Wouter de Been deed diverse projecten op het gebied van de rechtstheorie. Nu is hij postdoc onderzoeker in een onderzoeksproject over dynamiek in de multiculturele samenleving aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.

 

Delen:

Het belangrijkste nieuws wekelijks in uw inbox?

Abonneer u op de Mr. nieuwsbrief: elke dinsdag rond de lunch een update van het nieuws van de afgelopen week, de laatste loopbaanwijzigingen en de recentste vacatures. Meld u direct aan en ontvang elke dinsdag de Mr. nieuwsbrief.

Meest gelezen berichten

Van onze kennispartners

Juridische vacatures

Ook interessant:

Scroll naar boven