Het recht is een van de grootste verworvenheden die de mens heeft, vindt hoogleraar rechtssociologie Ashley Terlouw (Radboud Universiteit Nijmegen). Dat het recht soms ondanks het belang ervan vastloopt, komt vaak door politieke onwil. Neem het vluchtelingenrecht, waar Terlouw zich veel mee bezighoudt. “In vergelijking met bijvoorbeeld de klimaatverandering is het vluchtelingenvraagstuk een relatief eenvoudig te hanteren probleem. De asielrichtlijnen zijn over het algemeen goede instrumenten om het recht praktisch toepasbaar te maken. We hebben het recht voorhanden, maar de politieke wil ontbreekt”, aldus Terlouw in een interview in het nieuwe nummer van Mr., dat 31 mei verschijnt.
Ashley Terlouw houdt zich als rechtssocioloog naast gelijke behandeling en discriminatie vooral bezig met vluchtelingenrecht, een rechtsgebied dat volop in beweging is. “Toen ik eind jaren tachtig met Vluchtelingen Organisaties Nederland in aanraking kwam ging de maatschappelijke discussie meer over de inspraak en integratie van migranten, toelating was geen hot item.” De laatste jaren gaat het vooral daarover, zeker sinds er in 2015 grote aantallen vluchtelingen uit onder andere Syrië naar Europa kwamen. Toen landen als Hongarije prikkeldraad om hun land zetten na het ‘Wir schaffen das’ van bondskanselier Merkel, was Terlouws aanvankelijke reactie er een van verbijstering. “Dat mensen op de vlucht voor oorlog worden tegen gehouden door scheermesjesdraad. Het raakte me, ook omdat het aantal vluchtelingen nog steeds relatief klein was ten opzichte van het aantal mensen dat in de regio wordt opgevangen. Minder dan vijf procent van de wereldvluchtelingenpopulatie komt naar Europa. 95 procent bevindt zich in landen in de regio’s, zoals Libanon en Turkije. Het is zo egoïstisch van Europa. Maar vooral ook: waartoe dienen de juridische afspraken die we binnen de Europese Unie over de opvang en verdeling van vluchtelingen en de asielprocedure hebben gemaakt? Wat is het recht waard als het niet wordt ingezet? Waarom hebben we de Tijdelijke beschermingsrichtlijn niet in werking gesteld op het moment dat het nodig was? Omdat het recht niet functioneert als de politiek het niet wil. Dat is een wrange conclusie.”
Terlouw vond Merkel moedig, maar concludeert dat haar opstelling uiteindelijk een averechts effect heeft gehad en Merkel gedwongen was om in te binden. “De angst voor de publieke opinie lijkt groot, maar is onterecht. Angst kan worden weggenomen door goed leiderschap, maar veel leiders wakkeren die angst juist aan en gebruiken hem. Angst is een slechte raadgever. Ja, we moeten rekening houden met wijken waar de problemen te groot worden. Daarvoor moeten en kunnen we oplossingen vinden. In de zorg of bij de politie hebben we een groot tekort aan arbeidskrachten. Het lijkt alsof we die realiteit niet willen onderkennen, omdat we geleid worden door angst. Dat blijkt ook uit de woorden die mensen gebruiken: een stroom vluchtelingen, een tsunami uit Afrika. Vreselijk negatieve framing die de werkelijkheid geen recht doet. In vergelijking met andere problemen, zoals de klimaatverandering, is het vluchtelingenvraagstuk een relatief eenvoudig te hanteren probleem. Het is een kwestie van solidariteit. We hebben een mooi rechtssysteem; er zijn mankementen, maar de bestaande asielrichtlijnen zijn over het algemeen goede instrumenten om het recht praktisch toepasbaar te maken. We hebben het recht voorhanden, maar de politieke wil ontbreekt.”
Voor de komende vergadering van de Nederlandse Juristen Vereniging schreef Terlouw samen met collega Tineke Strik een preadvies over territorialiteit en soevereiniteit. Ze hebben zich daarbij geconcentreerd op verantwoordelijkheid voor vluchtelingen. “Wij hebben de vraag gesteld welk land wanneer voor welke vluchtelingen verantwoordelijk is en of er zoiets als een gezamenlijke verantwoordelijkheid bestaat. Wij wijzen erop welke systemen in het recht bestaan die verantwoordelijkheid en aansprakelijkheid regelen en laten zien dat die ook bruikbaar zijn als het gaat om de verantwoordelijkheid voor vluchtelingen. Gezamenlijke verantwoordelijkheid moet in onze ogen in elk geval worden genomen als het gaat om vluchtelingen die al jaren in een kamp in de regio zitten. In die kampen groeit een lost generation op; minister van Buitenlandse Zaken Sigrid Kaag heeft daarover ook eens gesproken. Deze mensen kunnen potentieel gevaarlijk worden, omdat ze vergeten zijn en ernstig gefrustreerd raken. Rijkere landen zouden deze groep resettlement moeten aanbieden. Dat is ingewikkeld, maar het kan.
Natuurlijk moeten we ook investeren in landen van herkomst, dat wordt altijd gezegd. Maar als die landen dictaturen zijn, of als het gaat om transitlanden als Libië, kun je daarmee moeilijk afspraken maken. In die gevallen moeten we als internationale gemeenschap onze verantwoordelijkheid nemen op basis van het bestaande recht.”
De tragiek van het recht
Terlouw stelt dat het recht een van de grootste verworvenheden is die de mens heeft. “Het is een enorme verworvenheid dat we zoiets kunnen, dat we een rechtssysteem kunnen bedenken. Een staat zonder rechtssysteem is een lost state. Daar werkt niets. Ik durf te beweren dat een rechtssysteem meer bijdraagt aan de gemiddelde levensduur dan de gezondheidszorg. Als het recht niet werkt, gaan mensen jong dood. Dan hebben ze geen toegang tot medische zorg, tot onderwijs, tot de arbeidsmarkt. En access to justice brengt economische groei mee.”
Dat het recht desondanks soms vastloopt, raakt aan het onderzoeksgebied van de rechtssociologie. “Law in the books is iets anders dan law in action. Ik laat aan mijn studenten vaak zien hoe het recht in de praktijk werkt en dan raken ze soms teleurgesteld. Dat is de tragiek van het recht. In artikel 1 van de Grondwet staat dat mensen in gelijke gevallen het recht op gelijke behandeling hebben. Dat is een heel belangrijk artikel, maar leidt het in de praktijk ook tot uitbanning van discriminatie? Nee. Maar laten we er niet te dramatisch over doen: zonder de law in the books zou het nog veel erger zijn. Een heleboel werkt wel. Dat probeer ik mijn studenten voor te houden. Blijf proberen om dit soort prachtige rechtsbeginselen in de praktijk te verwezenlijken.”
Lees hier het hele interview.
