De rechter wordt steeds vaker vervangen door andere instanties en dat brengt verschillende risico’s mee, waarschuwt Marijke Malsch, onderzoeker van het Nederlands Studiecentrum Criminaliteit en Rechtshandhaving (NSCR).
Steeds meer traditionele rechterlijke taken worden gedaan door instanties die de taken sneller en goedkoper kunnen uitvoeren. Zo worden minder ernstige strafzaken afgedaan door politie, het Openbaar Ministerie (OM) of bestuursorganen, in plaats van door de rechter. Ook moeten burgers vaak eerst naar een mediator of proberen zélf het probleem op te lossen, voordat zij een rechter kunnen inschakelen. Maar dat is niet zonder risico’s, volgens Malsch.
In haar artikel De afnemende rol van de rechtspraak: is vervanging van de rechter mogelijk en wenselijk? ging zij na welke rechterlijke taken inmiddels door andere instanties zijn overgenomen, en concludeert dat de rechtspraak weer een centrale rol moet krijgen, omdat burgers rechtsbescherming in de huidige situatie mislopen en de waarheidsvinding in het gedrag is.
Andere instanties bieden namelijk minder garanties dan de rechter. En zo wordt de kans op onjuiste beslissingen in strafzaken groter, benadrukt Malsch. “De rechter is gebonden aan allerlei wettelijke voorschriften bij het vaststellen van wat er feitelijk is gebeurd in een zaak. Andere instanties zijn dat in veel mindere mate. Hierdoor kan de ‘waarheidsvinding’ in het gedrang komen. Daarnaast zijn rechterlijke procedures openbaar, terwijl de procedures bij andere instanties dat meestal niet zijn. Die andere instanties kunnen dus minder goed worden gecontroleerd.”
Bovendien moet de burger het in de huidige situatie het met steeds minder rechtsbescherming doen. “Een andere belangrijke taak van de rechter is rechtsbescherming, met name die van kwetsbare burgers. Als de rechter een minder zware rol speelt, komt de rechtsbescherming in het gedrang. Omdat ook de vergoedingen voor een advocaat afnemen en de griffierechten hoger worden, nemen mensen minder vaak de stap naar de rechter. Daarmee lopen zij een belangrijk deel van hun rechtsbescherming mis.”
Malsch waarschuwt ervoor dat de ontwikkelingen een wijdere maatschappelijke impact hebben, waarbij vooral burgers die al kwetsbaar zijn verder in de problemen kunnen komen. “Er klinkt een zeker dedain in door voor de kwetsbare burger met zijn of haar problemen. Zaken mogen naar mijn mening niet te snel als ‘flutzaken’ worden beschouwd die maar beter door andere instanties dan de rechter kunnen worden afgedaan. Als dat op te grote schaal gebeurt, worden zwakkere procesdeelnemers ‘deplorables’: mensen op wie we met enige minachting neerkijken en die we zo weinig waard vinden dat we niet meer bereid zijn hun een goed aangeklede procedure bij een rechter en een goedbetaalde advocaat te gunnen.”
Malsch pleit ervoor dat de Rechtspraak haar centrale rol bij het berechten van zaken terugkrijgt. ”Rechters zijn onafhankelijk en dat zijn sommige van de andere instanties niet. Politie en het OM zijn bijvoorbeeld afhankelijk van het ministerie van Justitie en Veiligheid, terwijl rechters dat in principe niet zijn.”
