De Ridder wordt voor een aantal jaren door de Rechtspraak gedetacheerd. Als directeur Strafrechtketen werkt hij nauw samen met alle ketenpartners binnen het strafrecht, zoals het Openbaar Ministerie, de politie, de reclassering, de Rechtspraak, het ministerie van Justitie en Veiligheid en de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI). “Prima dat je als rechter overstapt naar het ministerie van Justitie en Veiligheid,” meent hoogleraar rechtspleging Philip Langbroek (Universiteit Utrecht), “maar als je daar zit, moet je niet rechtspreken. Je hebt met het OM te maken en met het ministerie, je zit echt dicht bij het vuur. Om de schijn van partijdigheid te vermijden, moet je niets doen waardoor kan worden getwijfeld aan je onpartijdigheid en onafhankelijkheid.”
Want zo ziet het eruit aan de buitenkant, meent Langbroek. “Het is principieel fout, hou het zuiver.”
‘Het schuurt wel’
Wim Voermans (hoogleraar staats- en bestuursrecht aan de Universiteit Leiden) weet niet of het benoemen van rechters op functies bij de uitvoerende macht strikt in strijd is met de onafhankelijkheid van rechters. “Maar het schuurt wel. In deze functie draagt de rechter beleidsmatige verantwoordelijkheid, en stuurt de ketensamenwerking tussen de rechterlijke macht, het Openbaar Ministerie en dergelijke. Je kunt je afvragen of dat een gelukkige combinatie is met het rechterschap.”
Voermans vervolgt: “Het OM is de eisende partij in de rechtbank. Daar wil je als rechter liever niet zo dicht bij betrokken zijn, want dan kun je in een loyaliteitsconflict terechtkomen.”
Honorair hoogleraar mensenrechten Bas de Gaay Fortman (Universiteit Utrecht) zegt dat het hier om een belangrijk principe gaat. Hij citeert het adagium Nemo iudex in sua propria causa (Niemand mag rechter zijn in zijn eigen zaak). “Dat laatste mag mijns inziens niet eng worden opgevat. Als bestuurder krijgt men belangen die haaks kunnen staan op de vereiste onafhankelijkheid en onpartijdigheid van het rechterlijk oordeel. Het belang van deze man loopt parellel aan het belang van het ministerie, en een rechter mag geen ander belang hebben dan goede en betrouwbare rechtspraak.”
Cocktail van verantwoordelijkheden
Het gaat voor De Gaay Fortman niet om de integriteit van de persoon Michiel de Ridder, maar om het beginsel. “Hij heeft daar meerdere mensen boven zich: een directeur-generaal, een secretaris-generaal en een minister. De laatste legt rechtstreeks politieke verantwoordelijkheid af aan het parlement. Je krijgt op deze manier een cocktail van verantwoordelijkheden die evident gescheiden moeten worden.”
Dat de rechtbank dit geen probleem vindt, duidt er volgens De Gaay Fortman op dat er binnen de Rechtspraak te makkelijk wordt gedacht over nevenfuncties. “Rechters moeten hun licht opsteken in de samenleving, maar dat is iets heel anders dan executieve verantwoordelijkheid dragen.”
De rechtbank Amsterdam is het niet eens met de gesuggereerde schijn van partijdigheid, zegt een woordvoerster van de rechtbank. “We vinden het juist van grote waarde dat Michiel de Ridder door af en toe politierechterzittingen te doen goed voeling kan blijven houden met de praktijk, zeker omdat hij de functie bij de Directie Strafrechtketen uitoefent ten behoeve van de hele strafrechtketen.” De Ridder onderschrijft die reactie, laat hij weten.
De woordvoerster van de rechtbank Amsterdam onderstreept dat de opdrachtgever van de Directie Strafrechtketen niet het ministerie is, maar dat de voorzitter van de Raad voor de rechtspraak, de voorzitter van het College van procureurs-generaal en de korpschef van de Nationale Politie opdrachtgever zijn.
Rechterscode
De Nederlandse Vereniging van Rechtspraak (NVvR) juicht toe dat het onderwerp aan de orde wordt gesteld: “Zonder onafhankelijke rechtspraak is er geen rechtsstaat.” De NVvR wijst erop dat bij de totstandkoming van de NVvR Rechterscode in 2011 uitvoerig is gediscussieerd over de verenigbaarheid van het rechterlijk ambt met andere activiteiten. “De uitkomst van die discussie is dat in ieder afzonderlijk geval moet worden bezien of twijfel kan bestaan aan de onpartijdigheid van de rechter,” verklaart een woordvoerster van de NVvR. “De verantwoordelijkheid hiervoor ligt in de eerste plaats bij de desbetreffende rechter. Het is verder niet aan ons te oordelen over individuele zaken.”
Over de vraag of het rechterschap kan worden gecombineerd met een baan bij de uitvoerende macht heeft de NVvR nog geen standpunt ingenomen. De NVvR vindt het openbare register met nevenfuncties van rechters van groot belang. ”Iedere justitiabele kan aan de orde stellen dat in zijn zaak sprake is van een combinatie van functies die de vrees rechtvaardigt dat geen sprake is van een onpartijdige berechting.”
Uit gepubliceerde wrakingsbeslissingen blijkt volgens de NVvR dat er maar weinig zaken worden voorgelegd waarin een combinatie van het rechterschap met de uitvoerende macht aan de orde is.
Actieve samenwerking
Michiel de Ridder is op 1 september gestart in zijn nieuwe baan. Hij was eerder afdelingsvoorzitter Publiekrecht bij de rechtbank Amsterdam en voorzitter van het Landelijk Overleg Vakinhoud Strafrecht (LOVS). Hij volgde Hugo Hillenaar op, die was gedetacheerd vanuit het Openbaar Ministerie en nu hoofdofficier van justitie is in Rotterdam.
Eerder zei De Ridder over zijn nieuwe functie: “Als strafrechter, als afdelingsvoorzitter en als voorzitter LOVS heb ik altijd ervaren dat het strafrecht een samenspel is tussen vele verschillende partijen. Van politie en reclassering, van OM en advocatuur, van rechters en DJI en dan laat ik er nog velen onbenoemd. In dat samenspel heeft ieder zijn eigen rol en verantwoordelijkheid. In mijn Amsterdamse praktijk heb ik ervaren hoe actieve samenwerking tussen deze partijen, bijvoorbeeld op het gebied van snelrecht, kan leiden tot goede duurzame resultaten die de hele keten ten goede komen. Ik zet mij graag in om deze samenwerking ook op landelijk niveau te ondersteunen en te versterken, ten dienste van een goed functionerende strafrechtspleging.”
Voorzitter Gerrit van der Burg van het College van procureurs-generaal en voorzitter Henk Naves van de Raad voor de rechtspraak reageerden positief op de benoeming van De Ridder. ”Fijn dat Michiel de ketensamenwerking wil komen versterken met zijn brede ervaring en gezag binnen onze organisaties,” zei Van der Burg. En Naves zei: “We hebben, in het kader van de nieuwe missie en visie, als doel geformuleerd dat de Rechtspraak actief samenwerkt in netwerken en daarin een betrouwbare partner is. De benoeming van Michiel tot directeur Strafrechtketen past in die ambitie.”
Begin november deden de ministers Dekker (Rechtsbescherming) en Ollongren (Binnenlandse Zaken) voorstellen om de onafhankelijkheid, onpartijdigheid en integriteit van Nederlandse rechters te versterken. Onderdeel daarvan was een verbod voor rechters om functies te bekleden in Eerste Kamer, de Tweede Kamer of het Europees Parlement. Dit voorstel, geïnspireerd op ideeën van Group of States Against Corruption (GRECO) van de Raad van Europa, gaat een stap verder dan de NVvR Rechterscode waar deze combinatie als onwenselijk is aangemerkt.
Er komt geen verbod op het uitoefenen van functies in de uitvoerende macht door rechters.
