Hans Goedkoop, historicus, literatuurcriticus en jarenlang het gezicht van het geschiedenisprogramma Andere Tijden, hield zijn rede in de Nieuwe Kerk te Amsterdam. Hij nam de toehoorders mee naar het nazikamp in Bergen-Belsen, in het jaar 1944.
Kamprechtbank
Toen de gevangenen in het kamp elkaar steeds meer kwaad aandeden, kwam een aantal geïnterneerde juristen op het idee om een rechtbank op te richten, om mensen die vochten of stalen te kunnen berechten. De zittingen werden ernstig genomen en hadden zelfs de belangstelling van de SS-kampcommandant. “De erkenning dat er iets is dat mag en iets dat niet mag”, was volgens advocaat Abel Herzberg, uit wiens overlevering we het verhaal kennen, de eerste zin uit de menselijke beschaving. Het recht was voor Herzberg het beginsel waaraan hij vasthield in zijn gevangenschap, zoals anderen aan hun geloof.
Oorlog in Oekraïne
Op de dag dat we de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog herdenken, is het moeilijk niet te denken aan de oorlog die in dit moment woedt in Oekraïne. En terwijl er ontegenzeggelijk veel steun is – er worden vluchtelingen opgenomen en wapens gestuurd – zijn er ook bedrijven die onder de gevolgen van sancties proberen uit te komen, en lukt het de overheid maar matig ze metterdaad uit te voeren.
“Er staan praktische bezwaren in de weg en soms, jawel, ook wetten”, zei Goedkoop, vrij naar Willem Elsschots gedicht Het Huwelijk. Daarbij doelt hij op maatregelen ter bevordering van het vestigingsklimaat, die nu het opleggen van sancties jegens Rusland bemoeilijken.
Geest van het recht
“Nu we met een nieuw oog vaststellen wat er niet mag, blijkt dat we vastzitten aan regels en routines die zich voordoen als het recht, maar net de geest daarvan ontberen”, vervolgt de historicus. Net zoals zovelen in Duitsland gewoon plichtsgetrouw hun werk deden binnen een verdorven systeem. Goedkoop vraagt terug te denken aan die rechtbank in Bergen-Belsen, 1944, waar men de geest van het recht wakker schreeuwde om zich de beschaving te herinneren. “Als dat toen kon, kan het altijd.”
De uitgeschreven tekst van ‘Wat niet mag’ is verschenen in NRC van 5 mei 2022.
