De discussie over constitutionele toetsing loopt al decennia. Onder Rutte IV werd voorzichtig de deur geopend naar toetsing aan klassieke grondrechten. Het kabinet-Schoof ging hiermee verder en zette daarnaast stappen richting een constitutioneel hof.
Het opheffen van het toetsingsverbod zien we ook terug in huidige programma’s. GroenLinks-PvdA wil rechters niet alleen aan klassieke, maar ook aan sociale grondrechten laten toetsen. Ook CDA, ChristenUnie, SP, D66, Volt en NSC willen het toetsingsverbod schrappen. Volt koppelt dit aan afschaffing van de Eerste Kamer, wat niet per se logisch is, aangezien de Eerste Kamer een belangrijke toets vóórafgaand aan inwerkingtreding van wetsvoorstellen verricht. VVD en JA21 zwijgen, terwijl Forum voor Democratie niet alleen constitutionele toetsing, maar zelfs toetsing aan verdragen onmogelijk wil maken.
Toegang tot het recht
Een rechtsstaat staat of valt met de mogelijkheid om je recht te halen. Het nijpende tekort aan sociaal advocaten zet die toegang onder druk. De SP doet de meest vergaande voorstellen: Huizen van het Recht door het hele land, hogere vergoedingen en lagere eigen bijdragen. Ook Volt wil bijdragen verlagen. CDA en D66 zetten in op alternatieve geschilbeslechting, zoals mediation, maar beloven eveneens investeringen in de sociale advocatuur. BBB en VVD benadrukken dat ook middeninkomens toegang moeten houden tot een advocaat. VVD wil bovendien commerciële advocaten laten bijdragen aan de sociale rechtsbijstand. ChristenUnie wil alle advocaten verplicht laten bijdragen, hetzij via zaken, hetzij via een fonds.
Tegelijkertijd stellen partijen als JA21, BBB en FVD voor om collectieve acties te beperken. Dat raakt juist een instrument waarmee belangenorganisaties kunnen opkomen voor (kwetsbare) groepen. Dit is dan ook een verschraling van de toegang tot het recht.
Onafhankelijkheid van de rechtspraak
Veel partijen zien de verwevenheid met het ministerie van Justitie en Veiligheid als een risico voor de rechterlijke onafhankelijkheid. GroenLinks-PvdA wil de Raad voor de Rechtspraak een eigen begroting geven en diens positie grondwettelijk verankeren. SP pleit voor volledige financiële loskoppeling. NSC wil een extra veiligheidsslot in de Grondwet. Volt wil benoemingen meer in handen van de rechterlijke macht zelf leggen en CDA wil onderzoeken of benoemingsprocedures en bevoegdheden aangepast moeten worden. D66 benadrukt de noodzaak van een striktere scheiding van machten en wil de invloed van de politiek beperken.
Voorstellen op gespannen voet
Naast deze constructieve plannen zijn er ook voorstellen die de rechtsstaat onder druk zetten. VVD wil minimumstraffen invoeren voor recidivisten, wat de rechterlijke vrijheid inperkt. VVD en PVV willen daarnaast versterkte gebedsoproepen verbieden, wat in strijd is met de vrijheid van meningsuiting. FVD gaat nog verder en wil de Afdeling advisering van de Raad van State afschaffen, terwijl dit juist een belangrijke rechtsstatelijke waarborg is.
Rechtsstaat geen vanzelfsprekendheid
De programma’s laten zien dat de rechtsstaat geen vanzelfsprekendheid is. Sommige partijen doen zorgwekkende voorstellen die de fundamenten aantasten. Tegelijkertijd hebben veel partijen stevige ideeën om de rechtsstaat te versterken.
Daarbij hoort wel een kanttekening: de democratische rechtsstaat is niet gratis. Investeringen, met name in de sociale advocatuur, zijn noodzakelijk. Pas de doorrekeningen zullen laten zien welke partijen hun ambities daadwerkelijk willen onderbouwen met middelen.
