Waarom vinden we het in de ene situatie makkelijker dan in de andere om het leven van één persoon op te offeren om vijf andere levens te redden? Het antwoord: dat komt door een achterhaald vooroordeel van evolutionaire herkomst.
Zo kijkt jurist en filosoof Herman Philipse aan tegen vooroordelen, zo bleek bij de SSR Meillo-lezing ‘Passie voor het recht’ voorafgaand aan de uitreiking van de Mr. Eva Meillo Prijs op donderdag 6 oktober in De Rode Hoed in Amsterdam. De rechtsfilosoof (Universiteit Utrecht) legde dit uit aan de hand van een dilemma: “Stel dat je twee manieren hebt om één persoon op te offeren om het leven van vijf anderen te redden, wat doe je dan?” Philipsen schetste eerst de situatie dat je een dikke man op de tramrails kunt duwen om het leven te sparen van vijf anderen die verderop bewusteloos op het spoor liggen. “Wat zou u doen?” vroeg hij het publiek. Het antwoord laat zich raden: slechts weinig van de aanwezigen zouden de dikke man de dood in duwen.
Maar wat als de dikke man buiten uw zicht op het spoor ligt, en u kunt de vijf levens juist redden door de tram bij de wissel op een zijspoor te leiden?, vroeg Philipse. Bij die vraag gingen er heel wat meer handen de lucht in. “Hoe kan dat?,” vroeg Philipse zich af. Een filosoof zoekt de oplossing natuurlijk in de wijsbegeerte, bijvoorbeeld in de categorische imperatief van Immanuel Kant: “Behandel uw medemens niet alleen als middel maar ook als doel.”
Een ander middel om de keuze te rechtvaardigen is de double effect doctrine: een bedoeld effect weegt altijd zwaarder dan een onbedoeld resultaat. Maar de echte verklaring voor de keuze om de wissel om te zetten ligt in de evolutie, betoogde Philipsen. Mensen hebben vanuit de evolutie een diep gewortelde weerzin tegen het doden van een soortgenoot. Dat verklaart onder meer waarom soldaten in een loopgravenoorlog opzettelijk misschieten.. Maar als we het schadelijke effect van ons handelen niet met eigen ogen zien, hebben we er minder moeite mee. En dat is raar, want het effect is uiteindelijk hetzelfde.
Philipse concludeert daaruit dat ons geweten niet is meegegroeid met onze toegenomen technologische mogelijkheden om op afstand te doden. Wat zegt dit over onze vooroordelen? “Dat onze weerzin om deze man rechtstreeks te doden geen oordeel maar een vooroordeel is,” meent Philipse. “In deze situatie wint de emotie het van het verstand.” Hij concludeerde vervolgens dat we door de evolutionaire herkomst van onze vooroordelen volstrekt niet voorbereid zijn op de uitdagingen van onze tijd.
Korpschef Erik Akerboom van de Nationale Politie bekeek de vooroordelen meer van de praktische kant. Daar had hij alle reden toe door de incidenten met Mitch Henriquez en rapper Typhoon. De eerste die stierf na een nekklem door de politie, de tweede werd aangehouden omdat hij als gekleurde burger in een ‘te dure’ auto reed. De politie moest zich in beide gevallen verweren tegen de beschuldiging van etnisch profileren. Akerboom nam afstand van etnisch profileren. “Het werkt averechts. Je verdoet je tijd terwijl je ook boeven had kunnen vangen.” Hij zei ook: “Ga verstandig om met je ervaring als agent. Treed iedereen onbevangen tegemoet. Waarnemen en onderscheid maken horen bij onze kerncompetenties. Willekeur komt niet voor in het Handboek Politie.” Daarna nuanceerde hij dat met de opmerking dat de politie vaak in een fractie van een seconde moet beslissen, en dat agenten vaak doffe ellende tegenkomen: “Vindt u het gek dat politiemensen vooroordelen hebben? Ik niet.” Zo leek hij de deur naar etnisch profileren op een kier te zetten.
Wat juristen hiervan kunnen leren werd niet helemaal duidelijk. Misschien deze les van Diederik Aben, advocaat-generaal bij de Hoge Raad: “Je moet je vooroordelen koesteren èn verafschuwen.”
