Geloof jij eigenlijk? Ben je ooit wankelmoedig geweest? Of ben je volledig door twijfel bekropen? Juristen praten er weinig over. Het komt dichtbij, want het gaat ook over een veilig thuis, over vriendschappen en waar je dan wel bij hoort. Assertieve juristen zeggen dan al gauw iets verkeerds.
In de opleiding was het nog zo duidelijk. In Leiden, Groningen of Tilburg studeren we jaren op historische varianten van het privaatrecht, netjes opgebouwd uit contracten en onrechtmatige daden. Met open eindjes als ongerechtvaardigde verrijking alleen als een soort noodrecht. Strafvordering en strafrecht zijn al vanaf artikel 1 een gesloten systeem. Wat een stelsel, met aanwijzingen van schuld, verdachten, opsporingshandelingen, vervolging, bewijsmiddelen en sancties! Een tot in de kleinste onderdelen imposante kathedraal van rechtsbescherming, met beredeneerde oplossingen voor alles wat zich tussen misdaad en staat zou kunnen voordoen.
Goed, er blijven nog vragen over waar die normen dan vandaan komen. Daar hebben we een grondwet voor. Als dat nog niet genoeg is, pakken we de rechtstheorie. Daar kun je kiezen tussen de alles op zijn plaats zettende Grundnorm van Hans Kelsen of het geruststellende natuurrecht. Het toppunt van systemische volmaaktheid bood de vorig jaar overleden Ronald Dworkin. Volgens hem was er maar één juist antwoord op iedere rechtsvraag. Een Hercules die alles leest en alle feiten heeft uitgezocht zou dat antwoord kunnen geven, zelfs als grondrechten keihard botsen. Deze geweldenaar was lang het ideale rolmodel voor een jurist op zoek naar baan, bef en betekenis.
Klein obstakel
In de praktijk gekomen, is er genoeg voedsel voor het geloof. De Hoge Raad stelt zich op als vertegenwoordiger van Hercules in het Nederlandse staatsbestel, met alleen de Raad van State als klein obstakel voor volkomen rechtseenheid.
Ook in zijn contracten, regels en adviezen kan de jurist het systeem gaan vertolken. Het belang van de cliënt vraagt daarbij de aandacht. Maar die levert vooral een aansporing om het systeem nog net iets beter te begrijpen. Plus het geld om dat stelsel vervolgens goed aan andere juristen te mogen uitleggen.
Geen geloof zo sterk of er komen barsten. Waar waren die Grundnorm en dat natuurrecht toen de Egyptenaren urgent een rechtstaat nodig hadden? En welke weerstand biedt het systeem nu eigenlijk tegen Poetin die een referendum op de Krim orchestreert of Erdogan die Twitter voor de Turken op zwart zet? Hier in Nederland hadden de rechters in het eerste Wildersproces wel erg weinig van die alwetende Hercules. Werkt dat systeem met al die wrakingen wel?
Er komen onvermijdelijk afvalligen. Ze kunnen geen kathedraal meer zien. Publiekelijk bekeren ze zich tot mediation of deregulering. Binnen de rechtspleging slaat vooral het humanisme aan. Open, een vleugje naïef, zien humanisten vooral mensen, met daartussen de kleine stukjes ordening die gewoon goed blijken te werken. Ze geloven ruimhartig: in procedurele rechtvaardigheid, in de techniek van goede vragen stellen en in straf met behandeling. Geen statisch en streng natuurrecht voor die vechtscheiding of die klungelige roofoverval, maar een continue zoektocht naar wat de pijn het beste kan verminderen.
Houvast
Maar toch, het systeem blijft houvast bieden. Bij elkaar komen in cursussen om de laatste nieuwtjes in het systeem te passen is nog steeds een geliefde bezigheid. Is het een zucht naar het hogere, zelfs in een tijd dat regels van alle kanten komen, van gemeente via Brussel tot Verenigde Naties, en van gedragscodes, via normeringsinstituten tot en met de regeringsleiders in de G7 of de G20? Is er nog wel een systeem als ieder groepje met enige aanhang via een website de regels voor anderen kan gaan stellen? Gretige economen noemen het instituties, en laten zien hoe ook die weer concurreren en van elkaar leren. Want er is nu eenmaal vraag naar orde, rust en regelmaat. Daar zullen altijd weer nieuwe spelers een aanbod van systemen voor ontwikkelen.
