Bijna 50 jaar later bevindt Greenpeace zich in een andere omgeving. Op 26 mei 2021 is Greenpeace vertegenwoordigd bij de Rechtbank in Den Haag. De burgerlijk rechter doet uitspraak in een rechtszaak tegen Royal Dutch Shell waarbij Greenpeace zich heeft aangesloten. De rechtbank beveelt Shell om te zorgen voor CO2-reductie van de Shell-groep, haar toeleveranciers en afnemers. De uitspraak is internationaal voorpaginanieuws. Shell gaat in hoger beroep, maar de CEO van Shell kondigt ook aan versneld emissies te reduceren.
Impact litigation: een groeiend fenomeen
De zaak tegen Shell is een voorbeeld van Impact Litigation. Actiegroepen beogen met deze vorm van procederen maatschappelijke verandering teweeg te brengen. Zij vorderen geboden, verboden en verklaringen voor recht om het gedrag van (semi-)publieke instellingen of grote ondernemingen te beïnvloeden.
Nederland blijkt een vruchtbare bodem voor deze procedures. In Nederland kunnen verenigingen en stichtingen opkomen voor algemene belangen die zij in hun statuten nastreven. Dat bevestigde de Hoge Raad al in het Nieuwe Meer-arrest uit 1986 en dit is ook vastgelegd in het collectieve actierecht van artikel 3:305a BW. Actiegroepen hebben daarmee een directe ingang bij de burgerlijk rechter om de maatschappelijke belangen na te streven die in hun statuten zijn vervat.
Deze vorm van procederen heeft een vlucht genomen sinds de Urgenda-zaak. In die zaak van Stichting Urgenda tegen de Nederlandse Staat, oordeelde de rechter dat de staat onrechtmatig handelde door onvoldoende werk te maken van de reductie van broeikasgassen. Deze uitspraak gaf het signaal dat de burgerlijk rechter er niet voor terugdeinst om grote maatschappelijke thema’s te behandelen en daarin verstrekkende beslissingen te nemen. De Shell-zaak gooit nog meer olie op het vuur, nu de rechtbank Den Haag een grote maatschappelijke verantwoordelijkheid toedicht aan Shell voor klimaatverandering en de uitstoot van broeikasgassen.
Impact litigations zijn niet beperkt tot milieuzaken. Ook andere thema’s worden aan de orde gesteld. Zo verzocht de Nationale Bond Overheidszaken een bevel aan de CEO van een telecombedrijf om de veiligheid van 5G-netwerken te garanderen. In een zaak van Stichting Viruswaarheid veroordeelde de voorzieningenrechter de Staat de avondklok buiten werking te stellen die tijdens de Covid19-pandemie was afgekondigd. Hoewel de vorderingen van deze actiegroepen (uiteindelijk) werden afgewezen, slaagden beiden erin aanzienlijke media-aandacht te genereren.
Voor actiegroepen blijkt het voeren van deze procedures een goede manier om doelen te bereiken. Zij verkrijgen mogelijk een afdwingbare uitspraak en in ieder geval media-aandacht. Met een aantal breed uitgemeten successen, is de verwachting dat deze vorm van procederen zal toenemen.
Nieuwe uitdagingen voor bedrijfsjuristen
Impact litigations richten zich vaak tegen ondernemingen of (semi-)publieke instellingen. Bedrijfsjuristen zullen zich dus meestal aan de verwerende kant bevinden. Voor hen gaan deze procedures gepaard met nieuwe uitdagingen.
De publiciteit rond deze procedures is een belangrijk aandachtspunt. Actiegroepen is het vaak om het even of zij hun doel behalen via de rechter of de publieke opinie. Zij zoeken actief de publiciteit en doen dat met succes. De druk van de publieke opinie kan zwaar wegen. Een verweerder doet er goed aan dit in de strategie te betrekken. De verweerder dient zich af te vragen of hij zelf de publiciteit wil opzoeken en hoe hij een eigen geluid wil laten horen.
Verder is bijzondere aandacht vereist voor de risico’s van de procedure en het beheersbaar maken daarvan. De meeste andere procedures gaan over bepaalbare en beheersbare vorderingen. Denk daarbij aan het betalen van schadevergoeding of het verrichten van een concrete prestatie. Impact litigations kunnen verstrekkender zijn. Het gaat om geboden of verboden om een bepaalde maatschappelijke doelstelling te behalen, zoals het reduceren van CO2-uitstoot. Het (moeten) behalen van dergelijke brede doelen, grijpt in op de operatie van de gehele onderneming. Dat maakt de risico’s moeilijker kwantificeerbaar en beheersbaar.
Een ander aandachtspunt is het monitoren van gestelde doelen. Impact litigations worden vaak gebaseerd op ongeschreven zorgvuldigheidsnormen. Deze zijn naar hun aard weinig concreet en moeten dus worden ingevuld. Zelfnormering kan daarbij een rol spelen. In zowel de Urgenda- als de Shellzaak speelden doelstellingen van de gedaagden een belangrijke rol bij de normstelling. Het idee van rechters lijkt te zijn: als u zich dit ten doel hebt gesteld, zal het ook wel maatschappelijk onzorgvuldig zijn als u dat doel niet haalt. Het is daardoor niet altijd vrijblijvend om doelen uit te spreken of daaraan te committeren. Ondernemingen moeten kritisch zijn op de doelen die zij stellen en communiceren en op het behalen daarvan, zeker nu zij steeds meer verantwoording moeten afleggen.
Maatschappelijke voelsprieten
Amchitka is inmiddels een natuurreservaat en het is ondenkbaar dat daar nu nog kernproeven worden gepland. Dat laat maar weer zien dat maatschappelijke verwachtingen zich ontwikkelen en niet statisch zijn. Het is aan ondernemingen, en hun juristen, om op die ontwikkelingen te anticiperen om zo aan de maatschappelijke verwachtingen te blijven voldoen. De toename van impact litigation maakt dat nog belangrijker.
