De Franse denke Montesquieu beweerde het al in de 18e eeuw: rechters zijn het ‘mondstuk’ van de wet (la bouche de la loi). Ze moeten gewoon de wet toepassen. Ze hebben dankzij de interpretatieruimte van die wet weliswaar een zekere mate van politieke macht, maar dat wordt via allerlei doctrines zoveel mogelijk aan banden wordt gelegd.
Politiek geladen
Deze visie op rechtspraak kan op steeds meer kritiek rekenen, aldus rechtsfilosoof Maurits Helmich, die 30 september in Rotterdam promoveerde op het proefschrift Using Law to Depoliticize Adjudication? A Skeptical Thesis. Volgens de onderzoeker moet politieke macht zo veel mogelijk worden erkend en moet de maatschappij bepalen hoe daar verstandig mee kan worden omgegaan. Maar de keuzen die dan worden gemaakt zijn ook politiek geladen. De vraag waar rechters wel of niet over mogen beslissen is immers ook politiek, aldus Helmich.
Referendum
In zijn onderzoek voert Helmich een aantal bekende casussen op, zoals de Urgendazaak, de rechtszaak om het boerkaverbod in Frankrijk en het Catalaanse referendum over de onafhankelijkheid. Over die laatste casus zegt hij: “Het Spaanse constitutionele hof deed verschillende uitspraken die het onafhankelijkheidsproject als onconstitutioneel bestempelden. Zij redeneerden dat de wens tot onafhankelijkheid alleen legitiem kan zijn als het congres hier in meerderheid achterstaat, wat niet het geval was. De gangbare opvatting was dat het hof het recht toepaste en dat de Catalaanse regering daar vanaf week. Je kunt ook zeggen dat het een strijd is tussen twee ideologische projecten over de verdeling van de macht. Als je het zo bekijkt is de uitspraak van het hof juist heel erg politiek geladen.”
Boerkaverbod
Ook in de zaak over het boerkaverbod botste ‘politieke’ belangen. De Franse staat vond dat een boerka in strijd is met hun regels in publieke ruimte, voorstanders van de boerka zagen een inperking van de godsdienstvrijheid. Het EHRM wil zich volgens Helmich niet te veel mengen met interne kwesties en gaf de Franse staat gelijk. “Deze zaak is voor mij veel meer dan een botsing van twee belangen. De werkelijke vraag gaat over wat de ware Franse identiteit is en dat is een politieke vraag waar rechters zich niet aan kunnen onttrekken. In dit geval leken zij niet erg geïnteresseerd in de rechten van moslimvrouwen.”
Slinkse juridische constructies
Volgens Helmich is het problematisch als mensen zich niet meer door de rechtspraak vertegenwoordigd voelen, zoals het geval was in Catalonië waar de legitimiteit van het hof in twijfel werd getrokken. Hij zou wel graag zien dat de rechtspraak zich minder ‘in de luren laat leggen’ door slinkse juridische constructies. “Staar je niet blind op de juridische werkelijkheid, maar kijk meer naar de geleefde werkelijkheid”, zegt hij – doelend op de zaak tegen Uber over de vraag of hun bestuurders werknemers zijn. “Je ziet dat rechters hier nu steeds kritischer naar kijken en dat ze veel meer meenemen hoe de chauffeurs het zelf beleven. Wanneer ze dit willen, kunnen rechters dus heel goed met de tijd meegaan.”
Urgenda
De rechtsfilosoof behandelt ook de Urgendazaak, waarin de Nederlandse staat met succes werd aangeklaagd om zich aan haar eigen klimaatdoelen te houden. Het hof redeneerde dat de overheid passende maatregelen zou moeten nemen om burgers te beschermen tegen klimaatverandering. “Van de milieurechtspraak kan ik de waarde inzien. Als je de Grondwet ziet als een samenlevingscontract om op een duurzame manier te kunnen samenleven en dat idee serieus neemt, moet je ook zorgdragen voor de leefomgeving en het klimaat. Ik vind het heel plausibel dat rechters daar voor willen staan.”
