De wetswijzigingen komen voort uit een coalitie waar met name de PVV stevig aan de touwtjes trekt. Het idee: migratie beperken, opvang ontlasten en draagvlak herstellen.
Politieke verdeeldheid en maatschappelijke onrust
De maatschappelijke onrust is echter groot. Er zijn zorgen over rechtsstatelijkheid, uitvoerbaarheid en menselijke gevolgen. De maatregelen roepen vragen op over de verhouding tussen nationale wetgeving en internationale verdragen, de rol van de rechter als beschermer van fundamentele rechten en het evenwicht tussen politieke wil en juridische grenzen.
Wat is er aangenomen?
Het pakket aan maatregelen, dat vooral door de afwezigheid van Tweede Kamerleden die anders tegen zouden hebben gestemd is aangenomen, heeft flinke implicaties. Zo krijgen erkende vluchtelingen voortaan een tijdelijke verblijfsvergunning van drie in plaats van vijf jaar alvorens ze aanvragen voor verlenging of gezinshereniging mogen doen en wordt gezinshereniging van mensen met een tijdelijke verblijfsvergunning bemoeilijkt. Verder kan het kabinet bij een ‘‘te hoge instroom’’ een pauzeknop indrukken, waarmee de afgifte van nieuwe vergunningen tijdelijk wordt opgeschort. Bovendien, en dit is misschien wel de meest controversiële bepaling, betekent het strafbaar stellen van illegaliteit, inclusief het ‘‘faciliteren van illegaal verblijf’’, dat niet alleen asielzoekers zelf strafrechtelijk kunnen worden vervolgd, maar onder bepaalde omstandigheden ook burgers, kerken, advocaten en hulporganisaties voor het bieden van onderdak, voedsel of begeleiding aan mensen zonder papieren.
Juridische kritiek: schuurt dit met mensenrechten?
Juridisch gezien baren deze wetswijzigingen minstens net zoveel zorgen. Zo beschermt het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) onder andere het recht op privé- en gezinsleven (artikel 8) en het verbod op onmenselijke behandeling (artikel 3). Als mensen hun partner of kinderen niet mogen laten overkomen, of jarenlang in rechtsonzekerheid verkeren, kunnen die rechten in het geding komen. Ook het VN-Kinderrechtenverdrag speelt een grote rol. Kinderen hebben recht op gezinsleven, onderwijs, bescherming en ontwikkeling, maar kunnen jaren in onzekerheid blijven terwijl stabiliteit nu juist cruciaal is voor hun welzijn. Bovendien is het strafbaar stellen van hulpverlening aan asielzoekers mogelijk in strijd met fundamentele rechtsbeginselen zoals vrijheid van meningsuiting, vrijheid van religie (bijvoorbeeld in het geval van kerken die opvang bieden) én de menselijke waardigheid, een kernwaarde van onze Grondwet en het EU-Handvest van de Grondrechten.
Constitutioneel én Europees spannend
Hoewel Nederland geen constitutionele toetsing kent (rechters mogen wetten niet aan de Grondwet toetsen), kan de Raad van State, naast de hoogste bestuursrechter van ons land ook het belangrijkste adviesorgaan van de regering, wél waarschuwen voor strijd met hogere (internationale) normen. Uiteindelijk kunnen rechters wél toetsen aan verdragen als het EVRM of het EU-recht. Bovendien geldt in het EU-recht het zogenaamde non-refoulement beginsel: een persoon mag niet worden teruggestuurd naar een land waar hij risico loopt op onmenselijke behandeling. Strengere wetten mogen dus niet de kern van bescherming ondermijnen.
Wat nu?
De wetten gaan deels direct in, maar sommige onderdelen (zoals de strafbaarstelling van illegaliteit) wachten nog op verdere behandeling in de Eerste Kamer. Daar kunnen partijen nog roet in het eten gooien, en misschien zelfs de wet geheel of deels blokkeren. Daarnaast staan NGO’s al in de startblokken om procedures te voeren, en als Nederlandse rechters er zich niet aan wagen, kunnen Europese rechters het laatste woord hebben. Strenger beleid kan dan misschien politiek populair zijn, maar dat maakt het nog niet juridisch houdbaar.
