Die verschuiving raakt de kern van het rechtssysteem dat we kennen. Want als algoritmes miljarden beslissingen nemen, wat betekent dat voor menselijke rechtsbescherming? En hoe voorkom je dat rechters zonder opleiding op dit gebied worden overspoeld door technologie die ze niet begrijpen?
Pietro Ortolani is hoogleraar Digital Conflict Resolution aan de Radboud Universiteit. Hij adviseerde het Europees Parlement en de Europese Commissie en geldt internationaal als een van de scherpste denkers op het gebied van platformregulering, arbitrage en AI. Zijn werk draait om één vraag: hoe ziet een eerlijk digitaal proces eruit in een wereld die op snelheid en schaal is ontworpen?
De robotrechter in je telefoon
Wie een groot platform opent, stapt ongemerkt een geschilbeslechtingssysteem binnen. Instagram, TikTok, Amazon en eBay nemen samen jaarlijks tientallen miljarden beslissingen over content, handel en accounts. “Het is groter dan alle kantonrechters samen ter wereld”, zegt Ortolani.
Consumenten verwachten dat die beslissingen worden opgelost zonder gedoe en zonder rechter. Een verwijderde video, een betwiste aankoop of een geblokkeerde advertentie moet binnen seconden beoordeeld worden. Dat kan alleen met automatisering.
Platforms gebruiken daarvoor een mengvorm van detectiesystemen, snelle menselijke reviews en, voor een klein aantal zaken, een quasi-rechterlijk college zoals Meta’s Oversight Board, een onafhankelijk panel dat beslissingen van het platform toetst en bindende aanbevelingen doet over vrijheid van meningsuiting en gebruikersrechten. De schaal is ongekend. De database van de Digital Services Act, een Europese wet die regels stelt voor transparantie en verantwoording van grote online platforms, laat zien hoe groot het is: honderden miljoenen besluiten in enkele weken, ieder met een verplichte reden.
Volgens Ortolani is dat geen uitzondering, maar het nieuwe normaal. “We hebben allemaal een robotrechter in onze broekzak. Alleen noemen we het contentmoderatie.”
Belangrijke lessen
De platformwereld leert volgens Ortolani twee belangrijke lessen voor juristen. De eerste is dat laagwaardig hoogvolume-werk alleen met automatisering kan. Traditionele rechtspraak is ontworpen voor zorgvuldigheid, niet voor snelheid. Online geschillen zijn precies omgekeerd: het belang per zaak is klein, maar het volume gigantisch. Zonder algoritmes stort het systeem in elkaar.
Die realiteit geldt ook buiten social media. Ortolani ziet hoe geautomatiseerde hulpmiddelen zich een weg banen naar civiele en commerciële procedures. Denk aan statistische analyses, onderzoek naar schrijfstijl, voorspellende tools of automatisch gegenereerde stukken die partijen inbrengen. “We leven al in een mens-machine-ecosysteem. Het is niet óf mens óf technologie; het is onvermijdelijk allebei.”
De tweede les volgens Ortolani is dat het ontwerp van het proces de eerlijkheid bepaalt. Automatisering betekent niet dat juridische basisprincipes verdwijnen. Transparantie, hoor-en-wederhoor, een begrijpelijke motivering en de mogelijkheid om bezwaar te maken blijven nodig, alleen werken ze online heel anders. In digitale omgevingen met miljoenen gebruikers moet dat proces daarom opnieuw worden vormgegeven. Daar komt de Digital Services Act in beeld. Die wet verplicht grote platforms voor het eerst om hun beslissingen uit te leggen en gebruikers een echte mogelijkheid te geven om bezwaar te maken.
Concreet moeten platforms: duidelijk aangeven waarom een beslissing is genomen, een interne bezwaarprocedure aanbieden en gebruikers de optie geven hun zaak voor te leggen aan een externe, onafhankelijke geschilinstantie. En daar ziet Ortolani een enorme kans voor juristen. “Voor iedere externe instantie die duizend zaken per jaar behandelt, ontstaat een levensvatbaar nieuw verdienmodel. Gebruikers betalen niets. Het platform betaalt.”
Een nieuw juridisch domein
Volgens Ortolani ontstaat hiermee een volledig nieuwe laag in het rechtsbestel: onafhankelijke, digitale geschilinstanties die functioneren als een soort moderne ombuds- en arbitragetribunalen voor platformbeslissingen. Ze staan los van de staat, maar zijn wel wettelijk verankerd en moeten onafhankelijk, transparant en deskundig opereren.
Dat maakt de rol van juristen veel breder dan alleen het toetsen van individuele geschillen. Zij ontwerpen het hele proces: de intake, de termijnen, de bewijsregels, de manier waarop een besluit wordt gemotiveerd, de vraag wanneer automatisering wél kan en wanneer niet, en hoe gebruikers moeten worden geïnformeerd. Juristen worden zo niet alleen beslissers, maar ook architecten van digitale rechtspraak.
Deze instanties kunnen zich bovendien specialiseren: in contentmoderatie, handelsgeschillen, onterecht verwijderde accounts, algoritmische fouten of grensoverschrijdende online transacties. Daardoor ontstaat een nieuw ecosysteem van digitale ombudsmannen, arbiters en procesontwerpers.
Vooral jonge juristen ziet Ortolani hierin een unieke kans. De combinatie van recht, technologie en ontwerp biedt ruimte voor nieuwe beroepspraktijken die een paar jaar geleden nog niet bestonden. Het is volgens hem een van de grootste nieuwe markten voor juristen in jaren.
E-sports
Niet alleen socialemediaplatforms experimenteren met nieuwe vormen van geschilbeslechting. De e-sportswereld loopt verrassend voorop. Internationaal, digitaal en vaak met grote financiële belangen. Wedstrijden gaan gepaard met technische incidenten, anti-cheatdiscussies, bugs en gameplay-conflicten.
Daar worden geschillen soms binnen zeven dagen beslist, zegt Ortolani. Een klein panel van een juridische en een technische expert beoordeelt het bewijs, dat vooraf wordt opgeslagen in een digitale ‘evidence locker’. Het gaat snel, maar ook zorgvuldig. “Die niches laten zien dat je snelheid en expertise kunt combineren zonder de beginselen van de rechtsstaat te verliezen.”
Volgens hem kunnen advocaten en rechters daarvan leren: korte lijnen, specifieke kennis, digitale dossiers en snellere doorlooptijden. Niet door de rechtszaal te veranderen in een game-arena, maar door technologie en vakmanschap slim te combineren.
Laat rechter nooit alleen met algoritme
Bij die ontwikkeling ligt één risico volgens Ortolani voortdurend op de loer: rechters die experimenteren zonder opleiding, regels of ondersteuning.
Het New Yorkse voorbeeld van een procespartij die een AI-video van een zogenaamd pleitende advocaat toonde, is illustratief. De rechter schrok, niet alleen door het gebruik zelf, maar vooral omdat niemand haar had voorbereid. “Je stopt een rechter niet in een wereld vol algoritmes zonder training,” zegt Ortolani.
Dat geldt ook wanneer rechters zelf AI proberen te gebruiken. Een Nederlandse civiele rechter die experimenteerde met een taalmodel kreeg scherpe kritiek omdat fundamentele procesregels werden geschonden. Niet omdat technologie verboden is, benadrukt Ortolani, maar omdat de toepassing ongecontroleerd was.
Ortolani’s kernboodschap is helder: rechters moeten weten hoe systemen werken, snappen wanneer automatisering mag en wanneer niet en ze moeten de technologie kunnen uitleggen aan partijen. “Je moet een rechter nooit alleen laten. Zonder opleiding, zonder protocollen, zonder collega’s die meekijken. Dat is minstens zo riskant als onbegrip over de technologie zelf.”
Geen sciencefiction
Pietro Ortolani ziet een toekomst waarin digitale geschilbeslechting niet langer iets ‘van platforms’ is. Het is het dagelijks leven van miljarden gebruikers, en het sijpelt de rechtszaal al binnen. De vraag is niet of juristen zich moeten verhouden tot algoritmes, maar hoe.
Zijn slotopmerking vat die spanning samen. “AI verandert het recht niet in sciencefiction. Het verandert het in iets dat groter, sneller en complexer is dan we gewend zijn. Maar juist daarom heb je juristen nodig. Niet om technologie tegen te houden, maar om het eerlijk te maken.” Hij benadrukt daarbij dat het juist nu een uitzonderlijk goed moment is om jurist te zijn, omdat de juridische waarde die mensen kunnen toevoegen alleen maar belangrijker wordt in een wereld vol automatisering.
Pietro Ortolani komt in de podcast Legal AI Lab uitgebreid aan het woord over digitale geschillenbeslechting en AI (https://www.youtube.com/@LegalAILab). De podcast is ook te vinden op alle podcastkanalen, zoals Spotify en Apple Podcasts.
