Het is deze zomer tien jaar geleden dat in Nederland een referendum werd gehouden over de Europese Grondwet. Deze grondwet werd zoals we weten door de Franse en Nederlandse kiezers afgewezen en belandde in de prullenbak. Het debat ging tien jaar geleden over het democratische tekort van Europa, over de vraag of Europa nog wel zo essentieel was als waarborg voor vrede en veiligheid, en over vraag of beleid op Europees niveau iets opleverde. De situatie in Europa is sindsdien drastisch veranderd. Dit roept de vraag op of we er tien jaar geleden goed aan hebben gedaan om de Europese Grondwet af te wijzen.
Voor het Europese continent was het tien jaar geleden een vrij zorgeloze tijd. In 2005 waren we weliswaar verwikkeld in de Global War on Terror, maar dat was in de eerste plaats toch vooral een Anglo-Amerikaanse zaak. Economisch ging het voor de wind, in de periferie van de Europese Unie was het relatief rustig, en buiten het probleem van de fundamentalistische islam, leek er geen vuiltje aan de lucht. Ronald Plasterk, destijds een fel tegenstander van de Europese Grondwet, had de lachers op zijn hand. Waar kwam dat grote gevaar voor de Europese vrede dan toch vandaan, vroeg hij zich af, dat met intensievere Europese samenwerking het hoofd moest worden geboden? Zou er werkelijk oorlog komen als tegen de grondwet werd gestemd, en zou het licht werkelijk uitgaan in Europa zonder verdere integratie, zoals de voorstanders hadden gesuggereerd?
Nu, tien jaar later, klinkt deze kritiek op verdere Europese eenwording vrij schel. Het gevaar van oorlog waar Plasterk tien jaar geleden zo hard om moest lachen, is plots heel dichtbij gekomen. De Verenigde Staten trekt zich onder Obama steeds verder terug uit Europa en Poetin tast brutaal de grenzen in het Oosten af. De zuidgrens van Europa is een aaneenschakeling van brandhaarden. Europa en de Verenigde Staten werden door de zelfde financiële crisis getroffen, maar terwijl Amerika met een aantal snelle, daadkrachtige maatregelen de weg terug omhoog al lang weer gevonden heeft, loopt Europa vast in de inertie van zijn Byzantijnse besluitvormingsprocedures. Populisme, nationalisme en wederzijds wantrouwen dreigen het hele Europese project te ontsporen. Poetin kan individuele lidstaten wat betreft de energievoorziening ook steeds makkelijker tegen elkaar uitspelen, en de vrees dat op enig moment het licht letterlijk uit zal gaan in Europa is niet langer denkbeeldig.
In hun huidige vorm zijn de Europese instellingen duidelijk niet fit for purpose. Als het gaat om de veiligheid van Europa, om de stabiliteit van de Europese periferie, om de oplossing van de financiële crisis, en om het veiligstellen van de Europese energievoorziening schieten de huidige samenwerkingsverbanden tekort.
Zeker, Angela Merkel en François Hollande hebben in Minsk een wapenstilstand uitonderhandeld voor de strijdende partijen in Oekraïne. Dit was echter eerder een blamage dan een succes. Europa lijkt zich daarmee de facto neer te leggen bij de opdeling van Oekraïne, terwijl niemand gelooft dat Minsk II “peace for our time” zal betekenen. Hooguit is het een adempauze in een langgerekt kat-en-muis spel van hybride oorlogsvoering. De soft power waarmee Europa Rusland op de knieën wil krijgen is tot nu toe weinig effectief gebleken en het ontbreekt Europa aan enige geloofwaardige militaire macht die als stok achter de deur kan fungeren. Poetin weet dat Europa economisch verzwakt en volkomen verdeeld is (en ondersteunt voor de zekerheid een aantal radicale politieke partijen en bewegingen om dat zo te houden). Er wordt nu gesproken over een Europese flitsmacht als antwoord op de nieuwe dreiging, maar wat heb je aan een flitsmacht als de besluitvorming over de inzet ervan eerst plaats moet vinden in de parlementen van alle betrokken lidstaten.
Dezelfde verdeeldheid speelt ook op bij de bestrijding van de economische crisis. Bij gebrek aan een Europese institutie met een mandaat om de problemen voortvarend aan te pakken is gekozen voor een soort juridisering van financieel-economisch beleid. Een dikke brei aan regels en richtlijnen ― regels en richtlijnen die vooral zijn bedoeld om de Duitse (en Nederlandse) obsessie met begrotingsdiscipline in beton te gieten ― moeten de Europese problemen oplossen. In het NRC Handelsblad van 20 februari schreef econoom en PvdA Europarlementariër Paul Tang hierover: “Een Duitse disciplinering moest de eenheid herstellen. De resultaten houden zacht gezegd niet over. De Verenigde Staten hebben zich nooit verschuild achter regels als 3 procent of 60 procent maar proberen beleid te voeren. De jaarlijks verschillen tussen de Amerikaanse en Europese economie zijn ondertussen schrikbarend groot.” Als één les uit de financieel-economische crisis getrokken moet worden dan is het dat pragmatisch politiek leiderschap onvervangbaar is om een economie uit het slop te trekken.
Ook op het gebied van de energievoorziening is iedere lidstaat de laatste jaren zijn eigen gang gegaan en hebben veel Europese landen zich afhankelijk gemaakt van Russisch gas. Er is zelfs nooit gewerkt aan onderlinge pijpleidingen en transportverbindingen die het mogelijk maken voor lidstaten om in tijden van crisis solidair met elkaar te zijn. Het is alsof de Europese lidstaten er vrij voor gekozen hebben om de eigen onderhandelingspositie te ondergraven. Gelukkig wordt dit probleem nu onderkent en is de Europese Commissie gekomen met een ambitieus plan voor een Energie Unie.
De Europese grondwet is uiteraard een gepasseerd station. Maar wat destijds als een onrealistisch en wereldvreemd project werd afgeserveerd door de nuchtere, doe-maar-gewoon critici in Nederland, was terugblikkend misschien wel de meer realistische visie op de Europese Unie en de uitdagingen van de 21ste eeuw. Meer nationale zeggenschap is niet het antwoord. De problemen die ons nu confronteren vragen om meer Europa.
Wouter de Been deed diverse projecten op het gebied van de rechtstheorie. Nu is hij postdoc onderzoeker in een onderzoeksproject over dynamiek in de multiculturele samenleving aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.
