Er is geen weg meer terug. Jij hebt toegezegd een workshop schijnzelfstandigheid te verzorgen voor een aantal vaste cliënten van kantoor en nu worstel je in een goed gevulde vergaderzaal met de smart-tv, die maar geen verbinding wil maken met jouw laptop. Zweet op je voorhoofd, je hart bonkt in je keel en je handpalmen voelen plakkerig aan. Je hebt het gevoel dat de hele zaal naar jouw gestuntel zit te kijken. Jouw teamleider zit op de eerste rij en kijkt verveeld voor zich uit. Hij vindt dit vast verspilde tijd, of erger nog, hij heeft er geen vertrouwen in. Je bent verkouden, ook dat nog. Die nasale stem zal iedereen hinderlijk vinden en daar moeten ze dan 2 uur naar luisteren. Niet te doen! Je wangen gloeien en je vreest dat je rood gaat worden. Dan denkt de hele zaal straks dat je bloost uit onzekerheid, terwijl het door je verkoudheid komt. Komt dit nog goed? Gelukkig staat je presentatie inmiddels op het scherm. Je ademt diep in, pakt je aantekeningen en stapt naar voren. Je wilt gaan toelichten waarom het zo belangrijk is voor werkgevers om meer te weten van dit onderwerp. De eerste zin gaat nog wel, maar daarna zeg je heel veel uh en juist daardoor ga je nog meer uh zeggen. De toehoorders zullen zich ergeren aan dat ge-uh, dat is een ding wat zeker is. Als je naar de volgende slide wil zappen, maak je tot overmaat van ramp een onhandige beweging en valt je beker koffie van tafel. De echo van de beker trekt door de zaal en iedereen kijkt, denk je. Deze hele presentatie wordt een drama!
Maar dat drama blijft uit. Na afloop volgt het applaus en de complimenten. De meeste toehoorders zijn razend enthousiast en onder de indruk van jouw deskundigheid. Daarna stromen de nieuwe zaken binnen en de cliënten vragen rechtstreeks naar jou.
Het spotlight effect: wat is het?
Dit is een goed voorbeeld uit de praktijk van het spotlight effect – het psychologische fenomeen waarbij je de mate waarin anderen jouw uiterlijk, acties, gedrag of resultaten opmerken of observeren overschat. Je denkt dat je voortdurend in de spotlights staat en bent daarop gefocust, terwijl anderen meestal minder aandacht aan jou besteden dan jij vermoedt. Want terwijl jij worstelt met jezelf, speelt zich buiten jou een andere realiteit af: niemand is bezig met de apparatuur in de zaal, jouw verkoudheid, jouw blosjes op je wangen, jouw ge-uh, jouw koffiebeker. Niemand maalt erom, sterker nog, waarschijnlijk is het niemand opgevallen of bijgebleven, dat is de realiteit en dat kan ertoe leiden dat je zo’n presentatie helemaal verkeerd inschat.
In een onderzoek van de Amerikaanse wetenschapper Thomas Gilovich werd het spotlight effect aangetoond. Proefpersonen kregen de opdracht een t-shirt aan te trekken met de naam Barry Manilow erop (een Amerikaanse zanger met een nogal zoetsappig repertoire) en zich vervolgens ongemerkt te voegen in een volle collegezaal met studenten. Na afloop moesten de proefpersonen inschatten in hoeverre dat t-shirt de studenten in de collegezaal zou zijn opgevallen; de studenten in de collegezaal werden gevraagd of dit hen inderdaad was bijgebleven. Zoals verwacht, hadden de meeste studenten in de collegezaal er geen aandacht aan besteed, terwijl de proefpersonen het aantal studenten dat dit zou zijn opgevallen systematisch te hoog inschatte. Dit onderzoek toont aan dat we gemiddeld vier tot vijf keer vaker denken dat andere mensen met ons bezig zijn dan daadwerkelijk het geval is.
De verklaring voor het spotlight effect is dat wij in de manier waarop we de wereld waarnemen steeds zelf het centrum van de wereld zijn. We zijn zo gewend aan dit perspectief dat we ons moeilijk kunnen voorstellen dat wij niet het middelpunt zijn van de wereld van andere mensen. Zij zijn echter het middelpunt van hun eigen wereld en meer bezig met zichzelf dan met jou. Met andere woorden, je voelt je veel meer bekeken en beoordeeld dan feitelijk het geval is. Het paradoxale is dat je juist door je te focussen op wat anderen van jou denken, eigenlijk heel veel met jezelf bezig bent.
Praktijkvoorbeelden
- Je komt een paar minuten te laat binnen op een vergadering en bent ervan overtuigd dat je collega’s dat opvalt, maar doorgaans wordt daar helemaal niet opgelet.
- Je denkt dat iedereen ziet dat je een koortslip hebt, een puist op je kin of een vlek op je kleding, maar dat ontgaat de meeste mensen.
- Tijdens een onderhandeling struikel je over een paar woorden. Inwendig ontstaat paniek, omdat je denkt dat dit gehakkel enorm opvalt bij jouw gesprekspartners. In werkelijkheid zijn zij veelal met zichzelf bezig of ze zijn de verspreking alweer vergeten.
- Tijdens een Teamsvergadering bespreek je een complex dossier met twee Zweedse collega’s, die vloeiend Engels spreken. Jij hebt het idee dat jouw steenkolenengels uit de toon valt, maar de kans is groter dat zij met de inhoud van het dossier bezig zijn en niet met jou.
- Na een sollicitatiegesprek maak je je buitensporig veel zorgen over een opmerking die je tijdens het gesprek hebt gemaakt, in de veronderstelling dat jouw gesprekspartner elk aspect van jouw gedrag nauwgezet evalueert, wat natuurlijk niet zo is.
De gevolgen van het spotlight-effect
Als jij je vaak bekeken en beoordeeld voelt, ben je overmatig bezig met hoe je overkomt en dat kan je effectiviteit als jurist ondermijnen. Het spotlight effect is een voedingsbodem voor perfectionisme en faalangst. Als zelfkritiek en de angst voor hoe je overkomt op anderen overheersen, voer je de druk op jezelf onnodig op, waardoor je last van stress kan krijgen. Je kunt het ook lastig vinden om je in vergaderingen kwetsbaar op te stellen of je te uiten als je het gevoel hebt dat anderen met jou bezig zijn. Maar het allerbelangrijkste: het spotlight effect laat vooral mentaal en fysiek zijn sporen na. Het is doodvermoeiend als je constant druk in je hoofd bent, terwijl je eigenlijk met je aandacht elders moet zitten.
De remedie: begrijpen dat je niet het middelpunt van de aandacht bent
Wellicht is het lastig om toe te geven, maar jouw omgeving is veel minder met jou bezig dan jij denkt. Als je eenmaal beseft en erkent dat je in andermans gedachten nauwelijks een rol speelt, vermindert de externe druk en kun je je weer op een constructieve manier op jezelf focussen, want dat doen anderen ook – ze denken niet aan jou, maar vooral aan zichzelf.
De boodschap is duidelijk: Nobody is thinking about you. They are thinking about themselves – just like you.
In de volgende bijdrage bespreken we een met het spotlight effect samenhangend probleem: FOPO (Fear of Other People’s Opinions).
Literatuur en bronnen
Gervais, M., How to Stop Worrying About What Other People Think of You, Harvard Business Review, 2 mei 2019: https://hbr.org/2019/05/how-to-stop-worrying-about-what-other-people-think-of-you.
Vonk, R., Mijn ego heeft altijd gelijk, 9789029094955.
https://www.roosvonk.nl/spotlight-effect/
https://www.psychologytoday.com/us/articles/199809/in-the-spotlight
