Mr. van de week is Paul van de Beek. Hij is een van de sprekers tijdens het symposium ‘Neurowetenschap en de rechtspraktijk’ dat plaatsvindt op donderdag 24 april. Van de Beek is op dit moment plaatsvervangend hoofdofficier van justitie bij het parket Rotterdam. Van 2007 tot 2013 was hij hoofdofficier van justitie in Dordrecht. Hij werkte van januari 2002 tot en met 2006 in het kabinet van de minister-president van het Ministerie van Algemene Zaken en adviseerde de premiers Kok en Balkenende op het terrein van veiligheid, inlichtingendiensten, juridische zaken en crises. Daarvoor is hij verder onder meer op verschillende plaatsen binnen het Openbaar Ministerie werkzaam geweest.
Wat betekent de neurowetenschap voor het recht?
In de neurowetenschap neemt men aan dat de mens handelt op basis van biologische en fysiologische processen die in de hersenen autonoom plaatsvinden. Dit lijkt in schril contrast te staan met het recht, waarin men denkt dat de mens op basis van een eigen wil besluiten neemt en (juridische) afspraken maakt met anderen. Zo scherp ligt het evenwel niet. Dit komt omdat de wetgever – zowel in het civiele recht als in het strafrecht – steeds is uitgegaan en nog steeds uitgaat van de wilsuiting van betrokkene jegens derden en niet van de wilsvorming als basis voor de juridische beoordeling van menselijk handelen. Omdat voorts de wetgever ook steeds als mensbeeld kent ‘de normale mens’ – dit is de mens in diens herkenbare presentatie –, vormen de resultaten van de neurowetenschap meer een verklaring voor menselijk gedrag voor het recht dan dat het rechtssysteem erdoor wordt veranderd.
Wel zijn voorbeelden te noemen voor de rechtspraktijk waar deze resultaten van neurowetenschappelijk onderzoek een rol kunnen gaan spelen. Ik denk dan allereerst aan de werking van het geheugen en daarnaast aan het denken over psychiatrische stoornissen. Met betrekking tot het eerste zullen wij zien dat het voor juristen steeds interessanter wordt om vast te stellen of en zo ja hoe getuigen en verdachten hun herinneringen in hun geheugen hebben opgeslagen en in een verklaring als getuige of verdachte reproduceren. Ten aanzien van stoornissen zal meer en meer blijken dat deze afwijkingen zijn die, bezien vanuit het ‘normale mensbeeld’, biologisch verklaarbaar zijn en alleen structureel met medicijnen of chirurgische ingrepen gecorrigeerd kunnen worden.
Zijn er ook gevaren?
Met diepe hersenstimulatie – dit is het voeden van de hersenen met elektronische prikkels op basis van een chirurgische ingreep – is vastgesteld dat menselijk gedrag structureel kan worden veranderd zolang die prikkels worden toegediend. Hiermee is komen vast te staan dat wij in staat zijn menselijk gedrag te sturen. Anders dan bij medicijnengebruik is hier sprake van een blijvende verandering, zonder menselijk toedoen, zolang die technische ingreep in stand wordt gehouden.
In totaal werken bij uw parket zo’n 450 mensen, onder wie 80 officieren van justitie. Het is vast geen eenvoudige klus om leiding te geven aan zo’n grote groep?
Nee en ja. Nee, want wij hebben enorm betrokken collega’s die professioneel werken in een uitdagend gebied, waarin altijd gevoelige zaken aan de orde komen, die begeleiding en meedenken vragen. Ja, want het OM is stevig in verandering. De Herziening Gerechtelijke Kaart en nationalisering van de politie, de grote bezuinigingen, de digitalisering van onze werkproducten bijvoorbeeld, brengen veel extra werk, overleg en puzzles mee.
Wat is het hoogtepunt in uw juridische carrière?
Dit vind ik in de strafrechtpraktijk moeilijk te benoemen. Want de winst voor de één is het verlies en verdriet van de ander. Er is er ook niet één aan te wijzen. Ik heb enkele malen in omvangrijke zaken goede strafvonnissen mogen ontvangen, waarin conform mijn requisitoir werd geoordeeld. Ik heb vele bijzondere momenten meegemaakt in de jaren als raadadviseur, waarin lastige juridische dilemma’s werden voorgelegd. Een van de meest zware zaken die tot een veroordeling heeft geleid, is de zaak waarin in Dordrecht het meisje Milly Boele is ontvoerd en vermoord. Dat deze zaak tot een goed einde is gebracht bij het Gerechtshof Den Haag is voor mij nog weer eens bepalend geweest voor de essentiele rol en betekenis van het strafrecht in onze samenleving.
Wie of wat is in uw juridisch bestaan uw bron van inspiratie?
Spinoza is een filosoof uit de Verlichting, die als één der eersten de religie heeft ontmythologiseerd en de basis heeft gelegd voor de gedachte dat de mens niet onderworpen is aan een van buitenkomende geest, waarop hij of zij haar wil bepaalt. De grondlijn van de neurowetenschappen vindt bij hem een filosofische oorsprong. Hij toonde aan dat de absolute waarheid niet gevonden kan worden, omdat de mens te weinig weet en dat begrippen als waarheid, goed en kwaad situatief worden vastgesteld. Hij geeft een guideline hoe je als mens vrij kan zijn.
Welk wetsartikel vindt u het mooist?
Artikel 1 van de Grondwet: Allen die zich in Nederland bevinden, worden in gelijke gevallen gelijk behandeld. Discriminatie wegens godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht of op welke grond dan ook, is niet toegestaan.
Als u minister van Veiligheid en Justitie was dan… ?
Zou ik dit steeds als richtsnoer hanteren voor mijn werk.
Welk wetsartikel het slechtst?
Geen, nog niet.
Welke juridische website raadpleegt u vaak?
OM.nl, NJB.nl en Rechtspraak.nl
Welk boek las u het laatst?
Het boek ‘Mijn grote Verwachtingen, herinneringen’ van Paul Hellmann. Hij vertelt op lichtvoetige wijze over de grote effecten die de Tweede Wereldoorlog voor hem had, hoe hij zijn vader heeft verloren in het concentratiekamp Sobibor en hoe zijn leven hierdoor is bepaald. Een indrukwekkend boek. Hellmann, zelf een zeer bescheiden mens, trad op als mede-aanklager in het laatste grote naziproces tegen Ivan Demjanjuk, de kampbeul van Sobibor.
Met wie zou u een gevangeniscel willen delen?
Met niemand, want in een dergelijke situatie wil ik liever niet terecht komen. Vrij mens zijn is voor mij toch wel het allergrootste voorrecht dat ik iedere dag mag beleven.
