Drie jaar na haar promotieonderzoek naar kunstmatige intelligentie in de rechtspraak kijkt Manuella van der Put deels met andere ogen naar het onderwerp. Haar proefschrift legde de basis: het ging over een AI-systeem dat zelfstandig verkeersboetes kon beoordelen. Maar het zijn vooral de recente praktijkervaringen en ontwikkelingen die haar denken hebben verdiept. “Toen ik promoveerde, stond alles nog in de kinderschoenen. Nu praat je over tools die je werk echt veranderen.”
Van der Put is raadsheer bij het gerechtshof ’s-Hertogenbosch en werkt dagelijks in de strafkamer. Daarvoor was ze jarenlang rechter in zowel civiele als strafzaken. De combinatie van praktijk en onderzoek maakt haar tot een van de weinige rechters in Nederland die AI van binnenuit begrijpt.
AI als spiegel én versneller
Van der Put ziet AI niet als bedreiging, maar als hulpmiddel dat het werk van rechters en ondersteuners fundamenteel kan veranderen. Samenvatten van dossiers, signaleren van termijnen, uitspraken anonimiseren: allemaal taken waar technologie nu al wordt ingezet. “Daar waar de computer beter in is, moet je die ook inzetten. Dat geeft ons meer ruimte voor waar wij goed in zijn: mensenwerk.”
Tegelijk benadrukt ze hoe belangrijk de randvoorwaarden zijn. Toen ze bezig was met haar proefschrift werkte ze bewust in een afgeschermde omgeving, op een stand-alone computer, om privacy te waarborgen. Die lessen zijn nog steeds actueel. Binnen de Rechtspraak wordt nu gewerkt aan een interne ChatGPT-variant, speciaal ontwikkeld voor juridische toepassing. “Ik krijg binnenkort de eerste presentatie van dat systeem te zien. Maar ik hoop vooral dat we geleerd hebben van eerdere pilots. De privacy, de kwaliteit van de data, de digitale infrastructuur, dat zijn voorwaarden waar we niet omheen kunnen.”
Ze spreekt ook over AI als spiegel. Systemen kunnen inzicht geven in patronen in uitspraken, en zo rechters bewust maken van onbedoelde vooroordelen of afwijkingen. Niet om te corrigeren, maar om te motiveren. “Als je altijd A beslist en ineens B doet, dan moet je dat kunnen uitleggen. Dat is geen bedreiging, maar juist een kans om onze motivering te versterken.”
Binnen de Rechtspraak groeit de aandacht voor AI-geletterdheid. Er wordt gewerkt aan scholing, interne kennissystemen en bewustwording. “Je moet begrijpen hoe een systeem werkt, voor je kunt bepalen wat je eraan overlaat. Anders neem je risico’s die je niet kunt overzien.”
De rol van emotie, intuïtie en manipulatie
Toch wringt het. Want AI kan geen empathie voelen, en juist dat is onmisbaar in het recht. In het gesprek komt een Amerikaans voorbeeld ter sprake, waarin een slachtoffer via een AI-video zijn moordenaar toesprak. Van der Put kent het voorbeeld, maar benadrukt dat in Nederland de emotie via het spreekrecht al op een natuurlijke manier in de rechtszaal komt. Ze voegt toe dat een AI-gegenereerde video van een overleden slachtoffer in een Nederlandse rechtszaal waarschijnlijk niet zomaar zou worden toegelaten. “Met onder andere het spreekrecht van het slachtoffer komt de emotie nu al de rechtszaal binnen en hebben we daar geen AI bij nodig.”
Ze maakt duidelijk dat het tonen van menselijke gevoelens een legitiem en waardevol onderdeel is van het werk van een rechter. Tegelijk schuilt daar ook een risico. “Een rechter blijft een mens. We oordelen niet in een vacuüm. Maar je moet je wel bewust zijn van je rol, en dus ook van je gevoel.”AI zou daarin kunnen ondersteunen, als spiegel. Door inzichtelijk te maken hoe omstandigheden, tijdstippen of persoonlijke factoren onbewust invloed uitoefenen op beslissingen.
Ze noemt het voorbeeld van Israëlisch onderzoek waarin bleek dat rechters na de lunch mildere straffen oplegden. “Dat is ook een vorm van bias. Als AI dat soort patronen zichtbaar maakt, kun je je als rechter scherper verhouden tot je eigen oordeel.”
Tegelijk waarschuwt Van der Put voor de inzet van generatieve AI als bewijsmiddel. Deepfakes, gemanipuleerde video’s, avatars van advocaten: het is geen fictie meer. “Als een advocaat straks met een AI-video zwaait, moeten we extreem kritisch zijn. Wie spreekt daar eigenlijk? En klopt het wat we zien?”
Advocaten, burgers en de grens van technologie
De opmars van AI verandert niet alleen het werk van rechters, maar ook de rol van de advocaat. Van der Put schetst een toekomst waarin eenvoudige zaken door systemen kunnen worden afgehandeld, en de menselijke rol pas in hoger beroep terugkomt. “Dan zie je de advocaat misschien pas in tweede instantie.”Dat roept fundamentele vragen op over toegang tot het recht. Wat als een burger geen AI wil in zijn procedure? Of juist wel? “Het zou goed zijn als daar een maatschappelijk debat over komt. De technologie schrijdt voort, maar de samenleving moet kunnen kiezen.”
Naast haar eigen onderzoek ontwikkelde ze, met studenten, een AI-tool voor burgers, waarmee mensen zelf konden inschatten of bezwaar maken zinvol was. Niet als drempel, maar als hulpmiddel. “Als je beter weet wat je te wachten staat, kun je een bewuste keuze maken. Dat versterkt juist de toegang tot het recht.”
Ook het publiceren van uitspraken speelt daarin een sleutelrol. Slechts een fractie van alle vonnissen wordt nu openbaar. Dat beperkt niet alleen het juridische debat, maar ondermijnt ook de ontwikkeling van AI. Binnen de Rechtspraak wordt gewerkt aan een tool die uitspraken automatisch anonimiseert, zodat publiceren makkelijker wordt. “Als we systemen willen trainen, hebben we representatieve data nodig. Nu zijn het vooral uitzonderlijke zaken die gepubliceerd worden, en dat kleurt de uitkomsten.”
Robotrechter als eindstation of instrument?
Hoewel haar proefschrift begon met de vraag of een robotrechter mogelijk zou zijn, ziet Van der Put die toekomst op korte termijn als onwaarschijnlijk. Bulkzaken zouden in theorie geautomatiseerd kunnen worden, maar dan bijvoorbeeld met menselijke toetsing in hoger beroep. “Voor nu: nee. Rechtspraak moet menselijk blijven.”
Wat niet wil zeggen dat AI geen fundamentele rol gaat spelen. Ze pleit voor experimenten, opleiding, duidelijke kaders én transparantie. Daarbij is het cruciaal dat rechters zelf betrokken zijn bij de ontwikkeling van systemen. “Je kunt AI niet inzetten zonder te begrijpen wat je eraan uit handen geeft. En je kunt ook geen vertrouwen verwachten als je niet uitlegt hoe beslissingen tot stand komen.”
Ze noemt het een samenspel tussen techniek en mens. AI versterkt het oordeel, maar neemt het nooit over. “AI kan ons helpen betere rechters te worden. Maar het is geen oordeelvanger. Het is een hulpmiddel dat vraagt om scherpte, bewustzijn en lef.” Ze voegt eraan toe: “AI mag dan slim zijn, maar rechtvaardigheid vereist meer dan logica. Het gaat om de mens die tegenover je zit. Dáár doen we het voor.”
Manuella van der Put komt in de podcast Legal AI Lab uitgebreid aan het woord over rechtspraak en AI (https://www.youtube.com/@LegalAILab). De podcast is ook te vinden op alle podcastkanalen, zoals Spotify en Apple Podcasts.
