Uit het onderzoek blijkt dat officieren van justitie bij verdachten zonder vervolgopleiding en met een migratieachtergrond vaker over tot vervolging overgaan, rechters hen eerder schuldig verklaren en ze vaker een gevangenisstraf krijgen opgelegd. Hun kans op gevangenisstraf is 23 procent, terwijl die kans voor een verdachte met een hbo- of universitaire opleiding zonder migratieachtergrond 8,3 procent is.
CBS-cijfers
Investico analyseerde in samenwerking met NOS op 3 en De Groene Amsterdammer cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek. Voor het onderzoek werden 1,2 miljoen besluiten van het Openbaar Ministerie bekeken, ruim een half miljoen rechterlijke uitspraken en meer dan 200.000 opgelegde gevangenisstraffen uit de periode 2013-2022. Daarbij werd naar vijftien misdrijven gekeken.
Kanttekening
Bij al deze misdrijven, van ‘eenvoudige diefstal’ tot mishandeling en moord en doodslag, waren de verschillen te zien. Het opleidingsniveau van de verdachte leidt tot het grootste verschil, meer dan migratieachtergrond. Het grootste effect is te zien bij een combinatie van de twee kenmerken. Belangrijke kanttekening bij het onderzoek is wel dat uit de cijfers die zijn geanalyseerd niet valt af te leiden of een verdachte al eerder is berecht. Als dat zo is straffen rechters vaak hoger.
Onbewuste vooroordelen
In een reactie zegt Henk Naves, voorzitter van de Raad voor de rechtspraak, dat rechters hun werk naar eer en geweten doen, en in elke zaak proberen de best passende straf op te leggen. “Er zijn vaak rationele verklaringen te geven voor de verschillen in opgelegde straffen, maar voor een deel ook niet. Dat willen we verder onderzoeken”, aldus Naves. “Maar het gaat er ook om vooral bewuster te zijn over hoe onbewuste vooroordelen mogelijk ook bij ons werk een rol spelen.”
Maatwerk
Volgens Naves ligt de verklaring vaak in het maatwerk dat het opleggen van een straf is. Zo maakt het voor rechters veel uit of iemand bijvoorbeeld al eerder in de fout is gegaan en leggen rechters – als dat past bij het misdrijf – sneller een taakstraf op aan iemand met een baan, zodat de veroordeelde deze niet verliest door een gevangenisstraf. Naves: “Maar ondanks deze uitleg zien we ook dat er in de cijfers verschillen te zien blijven die niet direct kunnen worden verklaard. Dit kan erop wijzen dat onbewuste vooroordelen van invloed kunnen zijn op beslissingen van rechters. Het onderzoek van Investico en NOS op 3 geeft ons een belangrijk signaal, waarover we binnen onze organisatie verder moeten praten.”
Praktische wijsheid
Het Openbaar Ministerie meldde aan Investico geen verklaring te hebben voor de verschillen in cijfers die uit het onderzoek naar voren kwamen, maar liet wel weten dat “straffen geen rekenen en statistiek is”, maar een kwestie van “wegen en praktische wijsheid”.