Sinds 2012 laat de NOvA door een onafhankelijke commissie de verkiezingsprogramma’s toetsen op de minimale eisen van rechtsstatelijkheid. Uit eerdere rechtsstatelijke toetsen van de verkiezingsprogramma’s bleek dat de eerbiediging van rechtsstatelijke beginselen niet langer vanzelfsprekend is. Dit werd ook geconstateerd bij de rechtsstatelijke toets van het regeerprogramma in 2024: 9 keer rood voor plannen van het kabinet-Schoof.
Drie kwalificaties
De commissie hanteert in haar onderzoek drie kwalificaties: groen (plannen die de rechtsstaat kunnen verbeteren of versterken), geel (plannen die een risico vormen voor de rechtsstaat) en rood: plannen die in strijd zijn met de beginselen van rechtsstatelijkheid. De commissie keek naar wat de voorstellen van de partijen betekenen voor de staatsinrichting, de Grondwet, de onafhankelijke rechtspraak, de toegang tot de rechter, veiligheid en strafrecht, asiel en migratie, en digitalisering, privacy en toezicht. Asiel en migratie kreeg de meeste rode kwalificaties.
Groen, geel, rood
Van twee partijen heeft de commissie verreweg de meeste voorstellen beoordeeld: PVV (40) en Forum voor Democratie (52). Deze partijen scoren ook het slechtst op rechtsstatelijkheid. Van de PVV-voorstellen krijgen er 30 een rode vlag en 10 een gele – dus geen enkel voorstel krijgt groen. Bij FvD is dat nauwelijks beter: 33 rood, 18 geel en welgeteld één groen (het verankeren van digitale grondrechten in de Grondwet). Drie partijen deden geen enkel rood voorstel (GroenLinks-PvdA, Partij voor de Dieren en Volt). CDA, ChristenUnie, Denk, D66 en de SP hebben elk één rood voorstel. JA21 heeft er 14, de SGP en BBB elk 13, en de VVD 9. Partijen met de meeste groene (dus rechtsstatelijke) voorstellen zijn PvdD (27), GL/PvdA (21), Volt (20) en NSC (17). Drie voorstellen van de VVD (van de 31 beoordeelde voorstellen) kregen een groen vlaggetje.
Zorgwekkende trend
De commissie constateert sinds 2012 een zorgwekkende trend: er zijn steeds meer voorstellen in partijprogramma’s die strijdig zijn met beginselen van rechtsstatelijkheid of op zijn minst een risico vormen voor de rechtsstaat. Dit gebeurt overigens niet alleen in Nederland. Daarnaast ziet de commissie enkele ‘rode draden’: veel voorstellen wijzen richting een grotere bemoeienis van de overheid op diverse terreinen, er zijn zorgwekkende voorstellen op het terrein van asiel en migratie en er zijn veel voorstellen die minderheidsgroepen slechter beschermen dan past bij een rechtsstaat.
Samenstelling commissie
De commissie bestaat uit Elaine Mak (voorzitter, hoogleraar Encyclopedie van de rechtswetenschappen en Rechtstheorie, Universiteit Utrecht), Lieneke Slingenberg (hoogleraar Migrants and the Rule of Law, Vrije Universiteit), Jasper Krommendijk (hoogleraar Rechten van de Mens, Radboud Universiteit Nijmegen), Camilo Schutte (voorzitter NOvA-wetgevingscommissie rechtsstatelijkheid), Channa Samkalden (lid NOvA-wetgevingscommissie rechtsstatelijkheid), Thomas van Houwelingen-Boer (lid NOvA-wetgevingscommissie vreemdelingenrecht) en Dino Bektesevic (lid van de NOvA-wetgevingsadviescommissie strafrecht).
Patroon
“Verwaarlozing van de rechtsstaat”, noemen algemeen dekens van de NOvA Sanne van Oers en Jeroen Soeteman de trends die de commissie benoemt. “De afgelopen jaren hebben wij met groeiende zorg gezien hoe politieke opportuniteit vaak zwaarder woog dan fundamentele beginselen. Burgers die door de Toeslagenaffaire tot in het onmenselijke zijn geraakt. Groningers die keer op keer hun recht moeten bevechten. Ministers die besluiten namen zonder de wet te volgen en pas later uitleg gaven. Dit zijn geen incidenten, maar tekenen van een patroon dat het vertrouwen in de overheid uitholt en de legitimiteit van ons bestuur ondergraaft.”
