Volgens de ‘Commissie rechtsstatelijke toets regeerprogramma’ spreekt uit het regeerprogramma een “overheid die bepaalde mensen categorisch effectieve toegang tot het recht en een eerlijke gang naar de rechter wil ontzeggen”. Bij de voorgenomen inzet van staatsnoodrecht bij asiel en migratie is zelfs sprake van voorzienbaar misbruik van bevoegdheid. “Hier wordt getornd aan de fundamenten van de rechtsstaat. De overheid kan daarmee niet pretenderen een volwaardige rechtsstaat te zijn, alle mooie verklaringen ten spijt.”
Quick scan
De commissie, onder leiding van hoogleraar Elaine Mak, geeft negen onderdelen van het regeerprogramma de kwalificatie ‘rood’. Deze zijn volgens de commissie in strijd met de beginselen van rechtsstatelijkheid. 28 onderdelen kregen ‘geel’, dit zijn voorstellen die de commissie beschouwt als een risico voor de rechtsstaat. Er werd slechts zes keer ‘groen’ − voor voorstellen die de rechtsstaat kunnen versterken − uitgedeeld.
De toetsing is gedaan door middel van een ‘quick scan’, waarbij de commissie zich heeft beperkt tot een basale juridische toets met drie hoofdcriteria: betrouwbare overheid, grondrechten en effectieve rechtsbescherming
Asielplannen
Vooral plannen op het gebied van asiel- en migratiebeleid kregen rood. Niet alleen de inzet van het staatsnoodrecht om een crisis te bezweren, maar bijvoorbeeld ook het afschaffen van de gesubsidieerde rechtsbijstand voor kansarme asielzoekers en vervolgaanvragers kon geen genade vinden in de ogen van de commissie. Hetzelfde geldt voor de voorgenomen opschorting van de behandeling van asielaanvragen en het versoberen van de asielopvang.
Sociale advocatuur
Ook het ontbreken van concrete maatregelen om de terugloop in de sociale advocatuur tegen te gaan is door de commissie als rood gekwalificeerd. “Voldoende toegang tot het recht juist ook voor economisch kwetsbare personen is van groot belang in een rechtsstaat. Waar actie nodig is om de rechtsstaat in stand te houden, leidt stilzitten van de overheid tot de achteruitgang van de rechtsstaat.”
Demonstratierecht
De commissie heeft geel uitgedeeld voor onder meer het voornemen tot het intrekken van de spreidingswet, het verbieden van voorrang voor statushouders bij huisvesting en het nastreven van een opt-out clausule voor het Europees asiel- en migratiebeleid. Voorgenomen plannen om de toegang van belangenorganisaties tot de rechter te beperken beoordeelt de commissie eveneens als risicovol voor de rechtsstaat. Hetzelfde geldt voor een eventuele inperking van het demonstratierecht.
Verzelfstandiging Afdeling bestuursrechtspraak
Positief is de commissie over de plannen van het kabinet om het ‘recht op vergissen’ te introduceren, dat ziet ze als een mogelijke versterking van de rechtsstaat. Over het voorstel om het constitutionele toetsingsverbod op te heffen, zodat rechters wetten kunnen toetsen aan klassieke grondrechten in de Grondwet, is de commissie “voorzichtig positief”. Verzelfstandiging van de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State is volgens de commissie een goed idee, ze vindt dat de verdere scheiding van de rechtsprekende en adviserende functies van de Raad van State de rechtsstaat versterkt.
Eerbetoon Willem van Schendel
De commissie bestaat naast Elaine Mak (Universiteit Utrecht) uit de hoogleraren Jasper Krommendijk (Radboud Universiteit) en Lieneke Slingenberg (Vrije Universiteit Amsterdam) en de advocaten Camilo Schutte (Avizor) en Channa Samkalden (Prakken d’Oliveira).
De commissie heeft het rapport als eerbetoon opgedragen aan Willem van Schendel, oud-vicepresident van de Hoge Raad. Van Schendel zou als voorzitter van de commissie optreden, maar overleed onverwacht in februari van dit jaar.
Lees hier het Rapport rechtsstatelijke toets regeerprogramma 2024
