Zelfs kerkrecht vernieuwt een beetje, nu nog de interne procedures

Weinig rechtsgebieden zijn zo statisch als het kerkrecht. Toch houden ook hervormde, gereformeerde en protestantse kerken niet alle vernieuwingen buiten de deur. Al gaat dat mondjesmaat. En zijn er soms twijfels over de eerlijkheid van de interne rechtsgang – maar ook dat gaat langzaam beter.

Delen:

Zelfs kerkrecht vernieuwt een beetje nu nog de interne procedures
Foto: Pixabay

Vorig jaar werd gevierd dat de Dordtse Kerkorde precies vier eeuwen oud is – en nog steeds dient als het ‘eigen statuut’ van diverse gereformeerde kerkgenootschappen. En ook in jaar 401 werd de ‘DKO’ gebruikt, op een vergelijkbare manier als de voorgaande eeuwen. Daarin is weinig veranderd. Conflicten met predikanten, gedoe binnen een kerkgenootschap, afscheidingen en scheuringen – ze kwamen voor, ze komen voor, vaak in stilte.

Ook de komende decennia verwacht kerkrechtjurist Pieter Pel (Pel Advocaten, Hattem) in dit opzicht geen schokkende gebeurtenissen. Pel, in 2013 gepromoveerd op Geestelijken in het recht, is een van de weinige kerkrechtjuristen van het land. Advocaten die kerkrecht doen zijn op de vingers van twee handen te tellen, en ze doen het er vaak ‘bij’. Hun omzet halen ze vooral uit de ‘wereldse’ rechtsgebieden. Bij Peter den Boef (Janssens Den Boef Advocaten, Houten) is de kerkrechtpraktijk ‘soms wel en soms niet druk’ en Bart Bouter (Post & Bouter Advocaten, Barneveld) is blij dat hij ook ondernemingsrecht, arbeidsrecht en vastgoedrecht doet.

Arbeidsovereenkomst

Een enkele keer zit daar wel een mooie kerkrechtzaak tussen. Zo was Peter den Boef betrokken bij de meest recente kerkscheuring binnen de Gereformeerde Gemeenten. Een dominee uit Kruiningen was opgestapt met een deel van z’n kerkenraad en een deel van de gemeente, zette een paar honderd meter verderop een kerkgebouw neer en stichtte een nieuw kerkgenootschap, de Vrije Gereformeerde Gemeente. Een krent uit de pap, noemt Den Boef deze zaak.

Veel kerkrechtzaken zijn arbeidsrechtelijk van aard. Spanningen tussen predikanten en de kerkenraad of met de gemeente, een ziekte of burn-out – het lijkt wel op de gewone wereld. Juridisch toch interessant, zegt Bart Bouter, omdat de Hoge Raad vorig jaar nog een arrest wees of een predikant wel werkzaam is op basis van een arbeidsovereenkomst. “Voor dit type arbeidsrechtszaken is het wel van belang dat je ook het kerkrecht beheerst. Kerken hebben eigen rechtsposities, regelingen, procedures, termijnen, commissies en beroepscolleges. Ook moet je als advocaat de juiste taal spreken. In een bouwrechtzaak vroeg een aannemer onlangs aan een predikant: komt hier nog een altaar? Dat kennen we niet in een protestantse gemeente, wel in de rooms-katholieke kerk.” Die fout zal Bouter, zoon van een predikant en zelf kerkrentmeester, niet maken.

Spanningsveld

Pieter Pel
Pieter Pel

Is de onveranderlijkheid binnen het kerkrecht een constante, toch zien de insiders langzaam kleine verschuivingen. Volgens Pel hebben kerken het tegenwoordig doorgaans intern beter geregeld. “Kwesties zijn door de jaren heen uitgekristalliseerd, er is meer duidelijkheid in de kerkelijke regelgeving. Maar omdat de maatschappij verandert, verandert ook de verhouding tussen kerk en maatschappij. Er zal altijd een spanningsveld blijven.” Bouter spreekt zelfs van een ‘toegenomen interne professionalisering’. “Voorheen wilde men bij een arbeidsconflict wel eens snel procederen. Ze hebben geleerd van ervaringen en bouwen zorgvuldiger dossiers van medewerkers op. Die bewustwording zie je steeds meer.”

Dat speelt volgens Bouter ook op het terrein van de privacy: de bewustwording wat de AVG betekent voor kerkgenootschappen. “Ze vragen zich intern af welke invloed die verordening heeft op vergaderingen en verslagen. Dat geeft al aan dat ze zich voorheen onvoldoende realiseerden dat er al een Wet bescherming persoonsgegevens was. Stel dat een gemeentelid met mot weggaat en vraagt: welke gegevens hebben jullie eigenlijk over mij? Het automatiseren en archiveren van stukken vraagt dan om een nieuwe juridische slag.”

Ons-kent-ons

Wat niet verandert – althans: dat is niet de bedoeling – is dat juridische kwesties zoveel mogelijk binnenskamers worden opgelost. Pel is daar een voorstander van. “Dat past binnen de scheiding tussen kerk en staat. Wel moeten kerkgenootschappen dat goed regelen en zich er naar gedragen. Wordt het intern een rommeltje, dan gaan anderen – de burgerlijke rechter – het overnemen. Zaken moeten naar recht en eerlijkheid geschieden, dat is een bijbels uitgangspunt, en dat moet je ook waarmaken.”

En juist daar zit volgens Den Boef het probleem: de interne rechtsgang is volgens hem niet altijd eerlijk. Hij vertelt over de zaak van een dominee die werd beschuldigd van een zedendelict in een pastorale relatie. “Hij had geen vertrouwen in de kerkelijke rechtsgang, het is een ons-kent-ons cultuur, zei hij, alles wordt toegedekt. De kerkenraad had hem geschorst, maar dat mocht niet: hij moest eerst worden gehoord. Hoor en wederhoor geldt ook in kerkrecht als fundamenteel beginsel.” Wordt dat geschonden, dan staat alsnog de gang open naar de voorzieningenrechter, een route die binnen het kerkrecht niet overal bestaat – tot voor kort dan.

Oneerlijke procedures

Peter den Boef
Peter den Boef

Vorig jaar december schreef Den Boef een stevig stuk waarin hij zijn zorgen uitte over de heersende cultuur en de eerlijkheid van kerkrechtelijke procedures. Dat maakte veel los. Zijn mailbox stroomde vol met reacties, zelfs uit de VS, Canada en Zuid-Afrika. “Men vond het goed dat dit aan de kaak werd gesteld. De verkeerde mensen worden beschermd, er is lang niet altijd sprake van een eerlijke rechtspraak, dat moet ordelijker.”

En het leverde ook wat op. Den Boef: “De Dordtse Kerkorde kende tot voor kort geen kort geding. Maar een predikant wordt bij interne rechtsmaatregelen ook geraakt in zijn portemonnee. Hij kan zijn traktement en zelfs zijn huisvesting kwijtraken, als hij in de pastorie woont. In zo’n geval moet je naar de voorzieningenrechter maar binnen kerkgenootschappen zien ze dat niet graag. Nu kun je sinds kort voor dit soort zaken terecht bij de voorzitter van de classis, de kerkenraad in een regionaal verband.”

‘Dit kán niet’

Maar de praktijk blijft weerbarstig, ziet ook Den Boef. Hij werd gebeld door een man die ongelijk had gekregen bij de classis en in appel was gegaan bij de particuliere synode (PS), die daar weer boven hangt. Toen bleek dat het besluit was getekend door dezelfde dominee die het besluit tekende van de particuliere synode. “Ik maakte dat dertig jaar geleden al mee en het verbaast me dat dit in 2020 nog steeds voorkomt. Er zitten misschien wel tachtig mensen in zo’n classis en dat er dan niet één zegt: dit kán niet. Maar ze weten het wel.”

Zo bont heeft Bouter het niet meegemaakt. Zijn zaken zijn meer klassiek van aard, tegenwoordig ook met een corona-aspect. Daardoor bezoeken veel mensen de kerkgang via een live-videoverbinding– of ze kijken naar die van een andere gemeente. “Waar doen ze dan hun giften? De inkomsten staan onder druk, ook nu rommelmarkten niet meer doorgaan en die brachten vaak veel geld op. Er ontstaan gaten in begroting en vragen of die ene werknemer wel moet worden aangenomen.”

Interne besluitvorming

Pieter Pel heeft het ook niet steeds even druk in zijn kerkrechtpraktijk, maar er is wel altijd ‘iets’. Dan een advies uitbrengen, dan een procedure, dan een artikel schrijven en dan weer een bijeenkomst van de redactieraad van het Nederlands Tijdschrift voor Kerkrecht. Grote rechtsontwikkelingen zijn er niet, de casuïstiek en methodiek zijn niet anders dan twintig jaar geleden. De kerkelijke structuur is hetzelfde. Maar de knowhow moet wel op peil blijven. Kennis moet overgedragen en toegepast worden. Dat blijft een opgave. “Mensen zijn mondiger. Er is geen doofpotcultuur rond misbruikzaken. Het interne recht moet ook daarbij z’n beloop hebben.”

Desondanks vindt hij het kerkrecht interessant en soms zelfs spannend. “Het gaat om existentiële en beleidsmatige aspecten. Ik ben bezig met een studie over de interne besluitvorming. Stel een synode neemt een besluit over homoseksualiteit of over de verhouding tussen mannen en vrouwen in de kerk. De meerderheid beslist. Hoe ga je om met minderheden? Komt dat overeen met jouw interpretatie van de Bijbel? Dus het juridische en het theologische komen hier samen, wat weer de basis kan worden voor een kerkelijke tegenstelling. Hoe reguleer je dat? Dat zijn ordeningsvraagstukken die van belang zijn voor kerkrechtjuristen.”

Wraken

Bart Bouter
Bart Bouter

Hij verwacht wel dat kerken het in de toekomst moeilijker krijgen. “De transparantie van geldstromen in de islam kan bijvoorbeeld ook een rol gaan spelen in de christelijke kerken. Verdraagzaamheid staat in het algemeen onder druk. Procedures zullen nog steeds zo veel mogelijk binnen de kerk worden opgelost. Nieuw is wel dat je kerkelijke ‘rechters’ kunt wraken. Er is dus een extra rechtswaarborg ingebouwd.”

Bart Bouter zag een ander aspect van de interne rechtspraak. “In een enkel rechts kerkgenootschap staat dat de ingehuurde advocaat lid moet zijn van de gemeente, wil hij aanwezig kunnen zijn bij de zitting. Ik vraag me dan of: is het recht op een eerlijk proces niet in het geding? Of de vrije advocaatkeuze? Je moet soms ook glimlachen om dergelijke kerkelijke bepalingen.”

Hoop

Den Boef glimlacht minder. “Er zijn veel aanwijzingen dat er aan de interne rechtsgang veel mankeert en dat is zorgelijk: pas na lang intern doorprocederen ben je bij de burgerlijke rechter ontvankelijk.” Tegelijkertijd zoeken gemeenteleden en dominees nu wel eerder een advocaat om conflicten los te trekken. Den Boef: “Als ik me als advocaat presenteer, dan gaan de stekels overeind. Alles willen de kerkenraden intern houden.”

Hij heeft wel eens gedacht: het kerkrecht kan net zo goed worden afgeschaft, wat is de toegevoegde waarde ervan als de eigen regels steeds worden veronachtzaamd. Hij zou graag zien dat rechtsprekende organen binnen de kerken op meer afstand van de kerk komen te staan. Er is wel hoop: de voorzitter van een van de generale commissies van de Protestantse Kerk Nederland is een lid van de Raad van State. “Die mevrouw is zelf rechter en dat boezemt vertrouwen in. Bij andere kerkgenootschappen heb ik wel eens een balletje opgeworpen: organiseer het zoals de PKN. Zet geen dominees of ouderlingen in de rechtsprekende organen, neem externe mensen, ook juristen of psychologen. Haal het uit de ons kent ons-cultuur. Ik ga dat niet meer meemaken. De leden zijn nu de dupe van veel kerkpolitieke spelletjes.”

Delen:

Het belangrijkste nieuws wekelijks in uw inbox?

Abonneer u op de Mr. nieuwsbrief: elke dinsdag rond de lunch een update van het nieuws van de afgelopen week, de laatste loopbaanwijzigingen en de recentste vacatures. Meld u direct aan en ontvang elke dinsdag de Mr. nieuwsbrief.

Meest gelezen berichten

Van onze kennispartners

Juridische vacatures

Scroll naar boven