Als student en promovendus politieke filosofie en rechtstheorie was ik ooit een uitgesproken Euroscepticus en schreef ik vurige stukken over het democratische tekort van de Europese Unie. Dat veranderde toen ik later voor een aantal projecten werkelijk kennismaakte met Europese instituties en Europese ambtenaren in Brussel. Principieel en theoretisch mankeert er uiteraard van alles aan de EU. Het is duidelijk geen uitgebalanceerde supranationale bestuurslaag die een filosoof in zijn studeerkamer zou bedenken. Het is een barok knutselwerk van historische compromissen, politieke vergelijken en pragmatische oplossingen. Eén belangrijke reden waarom dit project jaar in jaar uit toch voortmoddert, is de calculatie van iedere lidstaat dat ze beter af zijn als ze dingen gezamenlijk regelen. In een wereld van grote economische machtsblokken is het beter een klein beetje invloed te hebben op het Europese beleid als lid van de Europese Unie dan helemaal geen invloed als klein land buiten de EU dat volledig is overgeleverd aan de grillen van economische supermachten als de EU, de VS en China.
Het is bijna twee jaar geleden dat het Verenigd Koninkrijk per referendum besloot om uit de EU te stappen. Deze beslissing, zo hoopte een meerderheid van de Britse kiezers, zou hen weer zeggenschap geven over hun eigen leven en weer baas maken in eigen land. De werkelijkheid is echter weerbarstig. De harde les die de Engelsen nu aan het leren zijn, is dat in een geglobaliseerde wereld van grote bedrijven en machtige handelsblokken nationale soevereiniteit niet meer is wat het geweest is. Als lid van de EU, zoveel is ondertussen duidelijk geworden, was het Verenigd Koninkrijk beter in staat zijn eigen lot te bepalen dan het buiten de EU zal zijn.
In een recente voordracht aan de Universiteit van Glasgow zette de voormalige permanente vertegenwoordiger van het Verenigd Koninkrijk bij de EU, Sir Ivan Rogers, uiteen wat de werkelijke post-Brexit opties nog zijn voor zijn land — een karige lijst. (Permanente vertegenwoordigers, voor diegenen die de Europese instellingen niet helder voor de geest hebben, zijn de Ambassadeurs van de lidstaten die in Brussel dag in dag uit koehandel drijven in het zogenoemde Comité van Permanente Vertegenwoordigers (Coreper) en die bijeenkomsten van de Raad van Ministers voorbereiden. Permanente vertegenwoordigers weten als geen ander hoe in Europa de hazen lopen. Voormalig minister van Buitenlandse Zaken Ben Bot was permanent vertegenwoordiger bij de EU voor hij minister werd.)
Rogers stelt dat het Verenigd Koninkrijk met Brexit in grote lijnen zijn positie wil veranderen van een land in de EU met een hele reeks opt-outs, naar een land buiten de EU met een hele reeks opt-ins. Nu is Groot Brittannië een lidstaat die niet mee doet een hele reeks EU-programma’s zoals de muntunie en Schengen, straks wil het een volledige buitenstaander worden die juist wel meedoet aan een heleboel EU-programma’s, zoals samenwerking op het gebied van justitie en veiligheid, wetenschappelijk onderzoek, en onderwijs. Dat lijkt misschien een kleine verschuiving van een positie net binnen de EU naar een positie net buiten de EU, een verschuiving die recht doet aan de Britse wens voor meer Democratische zeggenschap, maar lidmaatschap maakt een wereld van verschil volgens Rogers:
On leaving, we become, in EU parlance, a ‘third country’. There is no legal status of ‘being a third country which used to be a member and therefore can be treated radically better than other third countries’.There is no legal ‘half way in, half way out’ option for either the Single Market or the Customs Union. There is therefore an asymmetry. If you are in, you can, within constraints, negotiate bespoke arrangements, carve outs, opt-outs, opt back-ins, and so forth. But once you are out of the legal architecture of the EU, the scope for bespoke arrangements is massively diminished.
Als je geen lid meer bent van de EU, dan kan je niet meer meebeslissen over de regels van de EU en zullen de resterende leden geen rekening meer houden met je zorgen en wensen. Je wordt van een rule maker een rule taker.
De consequenties van deze beslissing worden allengs duidelijker, stelt Rogers. De regulering van grote onderdelen van de economie — dataverkeer, luchtvaart, chemie, medicijnen, telecommunicatie — zal met Brexit weer een soevereine taak worden van het Verenigd Koninkrijk. Maar wat gaat het Vereingd Koninkrijk met die taak doen? Als reguleringsunie is de EU een supermacht. Zij is bepalend, ver over haar grenzen heen, voor de eisen en standaarden waaraan producten en diensten moeten voldoen. Wie denkt dat Engeland haar eigen regime van regels kan opstellen, tegenover machtsblokken als de EU, China en de VS, leeft in een fantasiewereld. Democratische zeggenschap zal in de praktijk dus vooral betekenen dat de Engelsen de Europese regels waar ze geen zeggenschap meer over hebben van A tot Z zullen overnemen. In de EU was Engeland een belangrijke partij die op tal van manieren haar stempel kon drukken op de ontwikkeling van Europese regels en Europese instituties. Buiten de EU zal het Verenigd Koninkrijk volledig soeverein zijn, maar geen werkelijke keuzes meer hebben.
