Ik ben ooit door Hans van Mierlo geïnteresseerd geraakt in de politiek en ben altijd een warm voorstander geweest van referenda, maar het Brexit-referendum in Groot-Brittannië stelt mijn geloof in dit instrument nu danig op de proef. Een groot voordeel van referenda is dat ze de burgers de mogelijkheid bieden om direct in te grijpen in de koers van hun land. De regering en de volksvertegenwoordiging ontwikkelen zich in een systeem van representatieve democratie al te vaak tot een gesloten, ingekeerde klasse die zich afzondert van de gewone burgers. Met een referendum kunnen de burgers direct ingrijpen als hun democratisch gekozen leiders te regentesk worden en zich te ver verwijderen van de opvattingen van het electoraat. In het recente rapport van de Staatscommissie parlementair stelsel onder leiding van Johan Remkes wordt om die reden dan ook voor Nederland een bindend correctief referendum voorgesteld. Ik denk dat ik dat idee nog steeds zou ondersteunen, maar het Brexit-debacle heeft wel een aantal grote problemen aan het licht gebracht.
Om te beginnen was er de trieste campagne voor het Brexit-referendum. Een aantal aspecten daarvan waren uniek Brits, zoals de enorme invloed van de anti-Europese tabloids die al decennia nepnieuws verspreiden over de Europese Unie, of de Imperiale nostalgie van oudere generaties Britten die nog steeds niet hebben geaccepteerd dat Groot-Brittannië geen rol van betekenis meer speelt op het wereldtoneel. Maar een aantal aspecten zijn algemener en hebben betrekking op referenda in brede zin. Van Mierlo omarmde ooit het referendum als hervorming voor het ontzuilde Nederlandse systeem. De volgzame, laagopgeleide, en apolitieke burgers van de Verzuiling hadden plaatsgemaakt voor de zelfbewuste, onafhankelijke en goed geïnformeerde burgers van de protestgeneratie en, volgens Van Mierlo, waren die prima in staat om zelf beslissingen over hun eigen leven te nemen. Het beeld dat bij van Mierlo oprijst, is dat van een deliberatief democratisch proces waarin burgers de verschillende argumenten afwegen en hun eigen, weloverwogen keuzes maken.
Dat is een beeld dat nauwelijks overeenkomsten vertoont met het Brexit-debat in het Verenigd Koninkrijk. De aanloop naar het Brexit-referendum roept eerder het beeld op van de ‘ochlocratie’, van de ontaarding van de democratie waar klassieke auteurs ooit voor waarschuwden, dan van een beredeneerde ideeënstrijd. Dat heeft niet zoveel te maken met een overschatting van de basisvaardigheden van de burgers, maar veeleer met de manier waarop publiek debatten vormkrijgen in de 21ste eeuw. In de tijd van Van Mierlo was het publiek debat nog iets dat plaatsvond in de krant, op de radio en de televisie, of bij bijeenkomsten in de publieke ruimte. Dat was een tamelijk georganiseerde vorm, waarin weinig plaats was voor schreeuwers en relzoekers. Deze laatsten werden door de redacteuren, organisatoren en moderators uit het debat geweerd. Dat staat in schril contrast met de publieke debatten in onze tijd. Internet platforms en sociale media zoeken juist naar schreeuwers en relzoekers. Extreme opvattingen en harde confrontatie trekt aandacht en aandacht verkoopt advertenties. De algoritmen van de grote Techbedrijven zijn er dan ook op gericht om mensen te polariseren en te sorteren in elkaar beschimpende en bestrijdende clusters. Bovendien proberen allerlei partijen (niet alleen inheemse pressiegroepen, maar soms ook buitenlandse mogendheden) op basis van psychometrische data de meningsvorming te manipuleren en het debat een bepaalde kant op te duwen. Al deze tendensen zijn duidelijk herkenbaar in het Brexit-debat dat langzaam de karaktertrekken kreeg van de ontspoorde democratie uit de oudheid, waarin volksmenners en schreeuwerige meutes het publieke debat op het marktplein overheersten.
Dit brengt mij op het tweede grote nadeel dat het Brexit-referendum heeft blootgelegd. Referenda betreffen noodzakelijk een enkel issue, één centraal vraagstuk. De partijendemocratie bestaat echter uit een concurrentiestrijd tussen samenhangende, ideologische wereldbeschouwingen. Een van de centrale problemen in Groot-Brittannië is nu dat het issue van het referendum — Brexit — een zaak is die beide grote partijen splijt. Zowel binnen de Labour-partij als binnen de Conservatives is er een grote tegenstelling tussen pro-Europeanen en Brexiteers. Geen van deze partijen wil een significant deel van hun aanhang verliezen door een duidelijke keuze voor een van de opties te maken. De keuze van de Britse burgers voor Brexit heeft de Engelse democratie volkomen stuurloos gemaakt. Brexit is het huidige partijsysteem langzaam van binnenuit aan het vermalen.
Dit brengt me tot het laatste grote probleem met het Brexit-referendum. Het besluit om een referendum te houden werd tamelijk lichtvaardig genomen door de toenmalige premier, David Cameron, om de interne tegenstellingen in de Conservatieve partij te bezweren. Vervolgens werd het referendum nipt gewonnen door de Brexiteers op basis van een campagne die — zoals inmiddels is duidelijk geworden — weinig raakvlakken had met de werkelijke issues die voorlagen. De consequenties van deze beslissing zullen echter enorm zijn en zullen van Groot-Brittannië een totaal ander land maken. Wat de Britten hebben beslist in dit tijdperk van interdependentie en supranationaal bestuur, lijkt meer op een verandering van de constitutie, van de structuur van het bestel, dan op de keuze voor deze of gene maatregel — de legalisering van soft drugs of de aanleg van een vliegveld. In de meeste landen is een aanpassing van het constitutionele bestel, echter omgeven met strikte waarborgen. In het Verenigd Koninkrijk — uiteraard een land zonder geschreven constitutie — lijkt het er nu op uit de lopen dat het hele systeem overhoop wordt gehaald op basis van de luim van de dag gemeten op 23 juni 2016. Dat lijkt me niet de manier om het systeem van een grote natie vorm te geven.
