Strafrechtland maakt zich grote zorgen over de forse toename van het aantal onschuldig gedetineerden. In 2012 zaten bijna 5000 mensen onterecht in voorlopige hechtenis vast. In vergelijking met tien jaar geleden is dit meer dan verdrievoudigd. En voorlopig lijkt deze trend door te zetten. Rechters zouden door tijdgebrek, maatschappelijke en politieke druk te gemakkelijk beslissen tot voorlopige hechtenis. Volgens de meeste strafrechtdeskundigen moet er wat veranderen. Anders zullen steeds meer mensen onterecht vast komen te zitten.
Om precies te zijn werd vorig jaar aan 4783 onschuldigen een totaalbedrag van 11,1 miljoen euro aan schadevergoeding uitgekeerd. Dit blijkt uit cijfers van CBS StatLine. Ybo Buruma, lid van de Hoge Raad en voormalig hoogleraar straf(proces)recht, sprak onlangs in het Nederlands Juristenblad zijn ernstige zorgen uit over deze toename en het gemak waarmee in Nederland mensen in voorlopige hechtenis worden vastgehouden. Uit een rondgang door Mr. blijkt dat andere strafrechtdeskundigen zijn zorgen delen. Opmerkelijk is dat vanuit de Rechtspraak juist verontwaardigd wordt gereageerd op Buruma’s pleidooi. Buruma vindt dat te weinig wordt uitgegaan van de onschuldpresumptie en dat het hele systeem te veel is gericht op het uitbannen van risico’s. Er moeten vaker alternatieven worden toegepast. Hij sluit zijn stuk af met: “We kunnen spreken van een diep gewortelde gewoonte, bijna een vanzelfsprekendheid. En dat is precies wat vrijheidsbeneming niet mag zijn.”
Bierkaai
Yvonne van der Hut, strafrechtadvocaat bij Nolet Advocaten in Den Haag, vindt dat Buruma met die laatste zinnen de spijker op zijn kop slaat. In haar praktijk ziet zij steeds vaker dat mensen onterecht worden ingesloten. “Als eenmaal tot voorlopige hechtenis is besloten, is het bijzonder moeilijk iemand daar weer uit te krijgen. Het is vaak vechten tegen de bierkaai.” Van der Hut denkt dat het vooral komt door tijdgebrek bij de rechters(-commissaris). “Ze kunnen de dossiers niet grondig genoeg bestuderen. En alle inhoudelijke argumenten worden weggewuifd, terwijl dat juist heel erg van belang kan zijn. Dat frustreert mij ontzettend en ik denk dat rechters diep in hun hart ook liever langer zouden willen nadenken, maar dat gaat gewoon niet.” Rechters laten te veel hun oren hangen naar de veiligheidswensen van Teeven en Opstelten en ook naar die van de maatschappij vindt Van der Hut. “Ik houd mijn hart vast. Door de aanstaande bezuinigingen zal het niet beter worden en zal het aantal onschuldig gedetineerden nog verder oplopen de komende jaren.”
Ook strafrechtadvocaat Frederique ten Berge (Ten Berge Leerkotte Advocaten in Utrecht) heeft er schoon genoeg van. “Op het moment heb ik een aantal schadevergoedingsverzoeken lopen en het komt steeds vaker voor.” Ten Berge legt de schuld bij zowel de staande als zittende magistratuur. “Het OM doet onvolledig onderzoek of levert incomplete dossiers aan en de rechters denken er te makkelijk over. De oorzaak zit ‘m in de hoge druk op de rechterlijke macht. Er zijn te weinig mensen en er is te weinig tijd.” Net als Buruma meent Ten Berge dat er goede alternatieven zijn voor de voorlopige hechtenis, zoals meldplichten, elektronisch toezicht (enkelband) en borgsommen. “Het kan allemaal veel creatiever en beter. Dat vraagt de crisistijd ook van ons.”
Politiek draagvlak
De wetenschap lijkt zich eveneens achter Buruma te scharen. Zijn zorgen worden in ieder geval gedeeld door Jan Crijns, hoogleraar straf(proces)recht aan de Universiteit Leiden. Ook hij vindt dat er sprake is van een heus probleem. Hij noemt de stijging van het aantal voorlopig gedetineerden zelfs ‘hardnekkig’.“ In vergelijking met andere landen scoren we heel hoog op het aantal voorlopig gedetineerden. In Europa zijn we zelfs koploper. In negen van de tien gevallen wordt een verzoek tot voorlopige hechtenis toegewezen. Wij springen er kennelijk heel makkelijk mee om.” Volgens Europese jurisprudentie moet de onschuldpresumptie juist zwaarder wegen, vertelt Crijns. Daarnaast zegt hij dat de Europese Unie druk bezig is met voorstellen voor alternatieven voor insluiting. “Er bestaan ook al goede alternatieven, maar we doen er niets mee. Een borgsom kan prima werken, alleen velen weten niet dat Nederland die mogelijkheid kent. Zelfs bij veel rechters en advocaten is dat onbekend.”
Collega-hoogleraar Matthias Borgers (Vrije Universiteit) sluit zich daarbij aan. Maar volgens hem is er goede hoop op verbetering. “Wat Buruma onder woorden heeft gebracht is wat veel breder al werd gevoeld. Hij heeft nu duidelijk een signaal gegeven. En met zijn aanzien wordt dat wel opgepikt.” Borgers denkt dat het onderwerp rechters sowieso al enige tijd bezighoudt. “Ze zijn zich ervan bewust en willen graag ook kritischer zijn, maar krijgen daarvoor niet de juiste signalen uit Den Haag. Er is weinig politiek draagvlak voor een terughoudender beleid. Maar we zijn nu op een punt gekomen dat er een draai gemaakt moet worden.”
Ongenuanceerd en voorbarig
Vanuit de Rechtspraak wordt uitermate verbaasd gereageerd. Raadsheer Mariëtte Moussault van het Gerechtshof Den Haag (tot voor kort rechter-commissaris bij de Haagse rechtbank) herkent zich op geen enkele manier in Buruma’s pleidooi. “Ik heb Buruma vrij hoog zitten, maar dit vind ik ongenuanceerd. Er is inderdaad een toename, maar er moet eerst veel meer onderzoek gedaan worden voordat je zulke stevige uitspraken doet. Een verklaring zou zomaar kunnen zijn dat bijvoorbeeld meer mensen de weg van schadevergoeding weten te vinden.” Moussault vindt dat er ook goed onderzoek moet komen naar de alternatieven. Volgens haar zijn die lang niet altijd toereikend. Ze ziet de kritiek van Buruma als een stevig verwijt naar de lagere rechters. “Ik onderschrijf wel dat een voorlopige hechtenis altijd kritisch moet worden getoetst, maar volgens mij doen rechters dat ook. Als de officier van justitie bij de rechter-commissaris voorlopige hechtenis verzoekt, is het niet zo dat hij er klakkeloos in mee gaat.”
Rechter-commissaris Frank Geelhoed (Rechtbank Amsterdam) noemt de conclusie van Buruma ook voorbarig. Geelhoed vertelt dat naar aanleiding van de Schiedammer Parkmoord een trend is gesignaleerd dat rechters voorzichtiger zijn geworden met veroordelingen om rechterlijke dwalingen te voorkomen. “Dat heeft tot gevolg dat er een stijging van het aantal vrijspraken is te zien in de statistieken en dat heeft ongetwijfeld ook deels betrekking op zaken waarin een verdachte voorlopig gehecht is geweest. Dat die vrijspraak is gevolgd, wil echter niet zeggen dat er geen hele goede redenen waren om eerder de voorlopige hechtenis te bevelen en ook te laten voortduren.” Overigens is zijn ervaring als rechter-commissaris dat per geval ‘vanzelfsprekend kritisch’ wordt gekeken of voorlopige hechtenis op z’n plek is. “Het is bepaald geen automatisme dat iemand maar vast blijft zitten, als het ware om het zekere voor het onzekere te nemen.”
