Wat dienen wij te verstaan onder ‘vrije wil’? Doorgaans wordt dit gedefinieerd als het vermogen van rationeel handelende personen om controle uit te oefenen op de eigen daden.
Vrije wil
Nagenoeg iedereen heeft het gevoel over deze controle te beschikken. Derhalve beschouwen wij onszelf als actoren met een vrije wil. Je kunt bepaalde dingen doen, maar je kunt ze evengoed achterwege laten, zo denken de meesten. Dienovereenkomstig hebben wij onze rechtstaat ingericht. Wij houden elkaar juridisch verantwoordelijk voor elkaars daden, omdat zij geacht worden voort te vloeien uit onze vrije wil. Breng je een ander willens en wetens letsel toe, dan word je hiervoor in beginsel verantwoordelijk gehouden. Tot dusver niet onlogisch.
Onvrije wil
Reeds omstreeks 1980 toonde een experiment van de wetenschapper Libet aan dat ons brein al een handeling begint voor te bereiden, alvorens wij bewust hiertoe besluiten. Is de vrije wil dan daadwerkelijk een illusie? Recente ontwikkelingen in de biologie en biochemie lijken dit in toenemende mate te suggereren. In plaats hiervan zouden complexe interne algoritmen verantwoordelijk zijn voor onze daden. Dit zou betekenen dat wij niet anders kunnen handelen dan zoals wij doen. Bijgevolg lijkt de verantwoordelijkheid weg te vallen. Het voelt immers contra-intuïtief om iemand verantwoordelijk te houden voor een daad die deze persoon onmogelijk niet kon verrichten.
Juridische implicaties
Het recht veronderstelt dat mensen handelingen bewust kunnen verrichten: het uitgangspunt is de vrije wil. Een rechter zal daarom vaak niet onderzoeken of een bepaalde rechtshandeling gewild is, maar de wil – behoudens tegenbewijs – uit de handeling afleiden. De gevallen waarin iemand wordt gedwongen bepaalde rechtsgevolgen te aanvaarden, wordt gelegitimeerd door de veronderstelling dat diens vrije wil op deze gevolgen gericht was. Stel dat onomstotelijk bewezen wordt dat de vrije wil daadwerkelijk een illusie is, wat zou hiervan dan de juridische implicatie kunnen zijn?
Prima facie kunnen wij grofweg twee mogelijke implicaties onderscheiden. De eerste is dat een groot deel van ons juridisch systeem op de schop zou moeten, waaronder in ieder geval de delen die zien op schuld, verwijtbaarheid en aansprakelijkheid. Hierbij lijkt een alternatief systeem overigens hoegenaamd onmogelijk om te ontwikkelen. Hoe ziet de wereld van het recht eruit als niemand beschikt over een vrije wil? De tweede implicatie kan zijn dat wij de juridische verantwoordelijkheid handhaven, ondanks dat deze niet ontspruit aan een vrije wil. Dit laatste zou echter op hetzelfde neerkomen als iemand zonder tong zijn of haar zwijgen verwijten, wat ronduit onrechtvaardig zou zijn.
Zolang niet ontegenzeglijk bewezen wordt dat de vrije wil illusoir is, doen we er wellicht verstandig aan om het tegendeel te geloven.
