Het gezag van de rechtspraak brokkelt af. De voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak NVVR zat in Buitenhof. Reinier van Zutphen, aan de tand gevoeld door Clairy Polak, legde uit wat de rechtspraak zoal doet aan de roep om meer transparantie: de naam van je rechter wordt vantevoren meegedeeld zodat je in het nevenfunctieregister kunt kijken of hij of zij soms bevooroordeeld is, rechters kunnen zich verschonen als ze zelf denken niet onbevooroordeeld een zaak te kunnen doen, we doen meer aan uitleggen van de beslissingen, in Utrecht hebben ze CourtTV dat rechtenstudenten rechtstreeks toegang geeft tot beelden uit de rechtszaal. Clairy was een beetje geïrriteerd omdat Reinier elke keer de vraag eerst veranderde voor hij antwoord gaf – kijk op uitzendinggemist en overtuig je zelf of dat terecht was. Er is natuurlijk in zo’n gesprek weinig tijd, maar ik heb toch een paar dingen gemist. Bijvoorbeeld dat je als burger en als procespartij ook mogelijkheden hebt om iets te doen tegen een vooringenomen rechter door die rechter te wraken. Of een klacht indienen bij de rechtbank of bij de procureur-generaal bij de Hoge Raad. Sinds kort is de informatie over ontslag van rechters en de klachtafhandeling in het kader van de ombudsregeling bij de procureur-generaal toegankelijk in het jaarverslag. In 2007-2008 is acht keer ontslag van een rechter aan de orde geweest bij de PG. 3 wegens landurige arbeidsongeschiktheid – 1 is ontslagen, twee verzochten zelf ontslag. 1 rechter die niet zou functioneren overleed tijdens het onderzoek. Twee rechters hadden onder invloed gereden – een misdrijf, en dus reden voor ontslag. Zij verzochten beide zelf om ontslag. In twee gevallen klaagden justitiabelen over gebrek aan onpartijdigheid. De PG kwam na onderzoek tot de conclusie dat de klachten ongegrond waren.
Deze druk op het publieke vertrouwen in de rechtspraak zien we terug in praktisch alle goed ontwikkelde Westerse landen. De instituties werken op zich goed, maar de participatie is laag. De rechters zijn goed opgeleid, ze werken professioneel en de processen zijn op orde. Toch hebben de burgers het gevoel dat het recht een zaak is van de juristen en dat die juristen elkaar de hand boven het hoofd houden. Het bestaan van klachtenregelingen en het gebruik ervan zijn daarom heel belangrijk omdat dat burgers meer mogelijkheden geeft om zelf iets te doen. Openheid over het gebruik dat ervan gemaakt wordt is ook een factor, en daarom is het goed dat de PG sinds kort in het jaarverslag laat zien wat er gebeurt.
Mijn onderzoek naar veel voorkomende problemen in de rechtspraak en de rol van IT om die te verminderen heeft me geleerd om anders naar het afbrokkelende gezag van de rechter te kijken, vandaar deze inleiding op het derde blog over mijn onderzoek. Wereldwijd wordt er veel geklaagd over corruptie in de rechtspraak. Mijn Colombiaanse lerares Spaans legde me uit dat je vanzelfsprekend een betaling doet aan de strafrechter om vrijgesproken te worden. Colombia staat in de Transparency International Corruption Perception Index (TI CPI) op de 70e plaats. Ook in Nederland (TI CPI plaats 7), een van de minst corrupte landen ter wereld, hoor ik af en toe op een feestje mensen beweren dat de rechter die hen ongelijk gaf “natuurlijk corrupt” was. Maar wat is dat eigenlijk, corrupt?
Corruptie is gebrek aan onpartijdigheid voor eigen gewin: gedrag van rechters en/of ondersteuning dat niet passend is omdat het – voor eigen gewin – afwijkt van de gedragsregels die voortvloeien uit de internationale conventies inzake rechterlijke onpartijdigheid. We leren uit de politieke wetenschap dat corruptie zich kan voordoen bij een beslissingsmonopolie (bijvoorbeeld geen appèl), ruime discretionaire bevoegdheid (open normen) en/of een beperkte verantwoordingsplicht (niet motiveren). Als de pakkans klein is omdat de organisatie niet goed functioneert neemt de kans op corruptie toe. Zwakke organisatie houdt verband met het ontwikkelingspeil van een land, en armere landen hebben daarom met meer, en andere vormen van corruptie te maken dan rijkere.
Mevrouw, als we straks allemaal computers hebben wordt het een stuk beter met de corruptie! Hoe vaak heb ik dat niet gehoord in de tijd dat ik voor de Wereldbank werkte in de rechtspraakhervorming in ontwikkelingslanden. En inderdaad, ik denk dat gebruik van IT corruptie kan terugdringen, alleen gaat dat niet vanzelf. Hoe dat zou kunnen is het derde thema in mijn dissertatie.
Zoals we al zagen is corruptie overal anders, en dat heeft gevolgen voor de manieren om het aan te pakken. En vanzelfsprekend moet corruptie vervolgd worden, maar repressie is duur en tijdrovend, dus als er manieren zijn om corruptie te voorkomen dan is dat wel zo praktisch. Een voorbeeld. Toen in Maleisië (TI CPI plaats 47) het eerste elektronische zaaksregistratiesysteem ingevoerd ging er een Australische consultant naar toe om de kaartenbak om te zetten in een database. Tot zijn schrik ontdekte zijn dat er helemaal geen kaartenbakken waren. Zonder zaaksadministratie is het makkelijk om een zaak te laten verdwijnen en terug te vinden, en je daarvoor te laten betalen. Als het nieuwe systeem goed wordt ingericht kan dat niet meer zo makkelijk. Daarvoor is dan wel daadkracht van de leiding van de gerechten nodig, en de belangen van de medewerkers spelen in het geheel natuurlijk ook een rol.
Misbruik van de macht van de rechter zelf is een andere vorm van corruptie. In landen waar de machtsposities worden gebruikt om clans aan de macht de brengen of te houden is ook de rechtspraak deel van dit systeem. De onafhankelijkheid is daar rechtstreeks in het geding. Een voor de hand liggend voorbeeld is Italië (TI CPI plaats 55), maar ik volg al een tijdje de verwikkelingen in België (TI CPI plaats 18) rond de Fortiszaken. Dat komt zo. Tot voor kort werden de rechtersvacatures in België verdeeld onder de politieke partijen. Flink wat van de zittende rechters hebben hun positie nog onder dit systeem gekregen. In de Fortiszaak over de zeggenschap van de aandeelhouders zien we dat de echtgenoot van een van de rechters in het hof van beroep belt met het kabinet van de minister-president, meldt dat zijn vrouw heel ongelukkig is met de gang van zaken in de combinatie, en of de partij niet een baantje voor haar heeft. Inmiddels loopt er tegen Christine Schurmans een disciplinaire procedure wegens schending van het geheim van de raadkamer. Ik heb mijn informatie uit de Belgische kranten, want de Hoge Raad voor de Magistratuur zweeg over deze kwestie. Mijn stelling is dat het Internet een middel kan zijn om meer openheid te betrachten over de manier waarop de rechtspraak zelf haar integriteit waarborgt: nevenfuncties, mogelijkheden om te klagen, verslaglegging van wat er met die klachten gebeurt. Daarmee zijn we weer terug bij het jaarverslag van de PG.
