Ons strafproces kent een lange traditie van omvangrijke dossiers met talloze verklaringen, bevindingen en processen-verbaal over ingezette dwangmiddelen en toegepaste opsporingsbevoegdheden. Een groot voordeel van de digitalisering van de strafrechtspleging is (en blijft) dat ten opzichte van tien à vijftien jaar geleden niet langer dikke ordners en stapels papieren dienen te worden doorgeploegd of naar zitting te worden meegezeuld om een zaak goed te kunnen behandelen. Het gemak van de digitale werkelijkheid op zitting laat zich in steeds meer strafzaken zien. Ook de communicatie is door de digitalisering eenvoudiger geworden: het verwerken van stelbrieven, het indienen van onderzoekswensen, zittingsplanning en het aanwenden van rechtsmiddelen is veel minder tijdrovend. Het is door frequent e-mailverkeer bovendien mogelijk tot op het laatste moment nog reclasseringsrapportages, schadevergoedingsverzoeken, wijzingen van tenlasteleggingen en wat al niet meer door te sturen.
Hack bij het OM
De hack van de ICT-omgeving van het OM en de ontkoppeling van de systemen op 18 juli 2025 deed alle betrokkenen in de strafrechtspleging ook de kwetsbaarheid van de digitalisering gevoelen. Het OM ging offline, met alle gevolgen van dien. Strafzaken liepen tijdelijk spaak, alle werkprocessen raakten vertraagd en zelfs voorgeleidingen konden soms niet doorgaan. Hoewel werd gevreesd dat deze voor alle procesdeelnemers onwerkbare situatie nog vele maanden zou duren, heeft het OM halverwege september al een groot deel van de drastische maatregelen kunnen afschalen. Niettemin hebben we een maand of twee kunnen ervaren hoe het is om terug te worden geworpen op het ouderwetse papieren proces: van het fysiek ophalen van dossiers en aanvullende stukken bij rechtbanken tot het uitblijven van relevante informatie die nodig is voor een inhoudelijke behandeling. Toen strafrechtadvocaten gedurende de ontkoppeling noodgedwongen overstapten op stelbrieven per post, bleek de organisatie van het OM daar niet meer op te zijn toegerust. Nu het advocatenportaal weer online gaat, wordt duidelijk dat in de tussentijd toch de nodige zittingen zijn ingepland zonder dat daaromtrent op enigerlei wijze contact is geweest. Het herstel van de hack zal nog wel even duren. De waarde van een verdergaande maar vooral ook veiligere digitalisering is daarmee nog maar eens onderstreept. De recente grote zorgen omtrent de verkoop van Zivver – de beveiligde mailserver die net als veel andere Nederlandse en Europese overheidsinstanties ook door de Rechtspraak wordt gebruikt en die de advocatuur min of meer door de strot is geduwd – aan het Amerikaanse databeveiligingsbedrijf Kiteworks illustreert de naïviteit en de ondoordachtheid bij de aanbesteding van essentiële ICT-ontwikkelingen. Het kan zeker raadzaam zijn het papier nog niet helemaal vaarwel te zeggen.
Disproportionele maatregel
Of de liefde voor het oude vertrouwde papier leidend is geweest bij de even abrupte als absurde beslissing van DJI om advocaten voortaan slechts toegang tot penitentiaire inrichtingen te verlenen zonder telefoon en digitale gegevensdragers, valt te betwijfelen. Die beslissing is met name ingegeven door de wens om de toenemende aanwezigheid van contrabande binnen de muren tegen te gaan, aldus de berichtgeving. Vooralsnog zijn we verstoken gebleven van enige informatie waarom deze disproportionele maatregel alleen gericht is tegen de advocatuur, laat staan effectief zou kunnen zijn bij een probleem dat niet is onderbouwd met onderzoeksbevindingen en niet is geadresseerd per beroepsgroep die toegang heeft tot gedetineerden. Hoewel de advocatuur uiteraard in het beklaagdenbankje zit met drie strafzaken tegen advocaten over ontoelaatbaar contact (let wel: met één specifieke gedetineerde), gaat het daar juist ironisch genoeg om de verdenking van het naar buiten brengen (van informatie). Hoewel alle grondige en terechte kritiek op de plannen vooral is gericht op de onwerkbaarheid met dossiers die alleen digitaal ter beschikking zijn gesteld en de achterstand die de verdediging oploopt in de effectuering van fundamentele procesrechten in het kader van een eerlijk proces, schuilt er iets veel ergers in het ondoordachte voornemen. Blijkbaar is het wantrouwen tegen de strafrechtadvocatuur het ministerie van Justitie en Veiligheid binnengedrongen en wordt nu niet alleen in de politiek, maar ook in de ambtenarij graag de indruk gewekt dat de strafrechtadvocaat een handlanger is van zijn verdachte cliënt. Ongeacht de vraag of hier sprake is van een politiek-executief steekspel met als inzet dat als iedereen is uitgeraasd de maatregel in kleinschaliger vorm alsnog wordt doorgevoerd, is de suggestie van het binnenbrengen van verboden middelen ten aanzien van de beroepsgroep als geheel verwerpelijk. Op papier leek dit misschien een goed plan, maar in realiteit slaat het de plank volledig mis. En zo blijven de justitiële autoriteiten al de hele zomer worstelen met alle aspecten van digitalisering, om vervolgens alle betrokkenen uit het strafproces te dwingen weer in een papieren werkelijkheid te leven en de negatieve consequenties op hen af te wentelen.
