Rechtbanktolken en -vertalers hebben het moeilijk. Is “de wet” überhaupt wel te vertalen? Maar hoe doen ze dat dan in landen met meer dan één officiële taal? Zuid-Afrika bijv. heeft er maar liefst 11!!
Rechtbanktolken zitten in een moeilijk parket (pun not intended). Afgelopen januari staakten zo’n 1.500 beëdigde tolken en vertalers met als voornaamste reden het programma ‘Tolken in de Toekomst’ van minister Grapperhaus. Met dat programma wordt het ‘Register beëdigde tolken en vertalers’ binnenkort opengesteld voor tolken met een lager taalniveau. De versoepeling van de kwaliteitseis is volgens de minister nodig vanwege een tekort aan beschikbare tolken.
Tolken moeten nu voldoen aan taalniveau C1. Als het register wordt opengesteld is taalniveau B2 voldoende om als tolk te werken voor de overheid. Volgens woordvoerder Ani Getcheva van de Actiegroep Registertolken en -vertalers “is B2 een veel te lage standaard. Het staat gelijk aan de beheersing van een vreemde taal op havo eindexamenniveau”.
Nog even afgezien van die (zeer terechte) bedenkingen hebben rechtbanktolken sowieso een bijna onmogelijke taak; “de Wet” is namelijk in essentie niet te vertalen want de taal van het recht is een naar zichzelf verwijzend systeem. De woorden van de wet mogen dan wel vaak líjken op woorden van de taal die u spreekt, maar als het juridische termen zijn, zijn ze dat niet. Je kan best een goed idee hebben van wat murder is, maar murder in the first degree, murder in the second degree, manslaughter, homocide of colleteral damage zijn juridische verfijningen waar een dode niet minder dood van wordt.
Juridische systemen hebben van elkaar verschillende geschiedenissen, andere normen, andere verschillen, andere waarden, andere manieren. Zelfs als de taal van verschillende juridische systemen hetzelfde is (of liever gezegd: lijkt), is de terminologie niet onderling uitwisselbaar. Vergelijk het Engelse systeem en de bijbehorende woorden bijvoorbeeld maar eens met het Schotse. Het is allebei Engels, maar daarmee houdt het wel zo’n beetje op…
Misschien moet minister Grapperhaus eens gaan kijken hoe andere landen dit oplossen. En dan met name landen die pas écht een probleempje hebben met rechtbanktolken. Zuid-Afrika heeft in de grondwet opgenomen dat al haar onderdanen het recht hebben om in hun eigen taal berecht te worden. In diezelfde grondwet staat alleen óók dat het land maar liefst 11 officiële talen heeft. Voor de liefhebbers: Afrikaans, Engels, Ndebele, Xhosa, Sesotho, Sesotho sa Leboa (= noord-Sesotho), Setswana, Swati, Tshivenda en Tsonga.
Dé autoriteit waarmee Grapperhaus dan eens een gesprekje mee zou moeten hebben is Rosemary Moeketsi. Moeketsi is Director of the School of Language and Literary Studies aan de University of South Africa (UNISA). Haar analyses van taalgebruik in een rechtszaal en hoe dit door rechtbanktolken omgezet kan (en moet) worden, zijn echte ogenopeners. Lees bijv. haar artikel in Language in the Legal Process, getiteld Understanding the Other: A case of of Mis-Interpreting Culture-Specific Utterances during Alternative Dispute Resolution.
Moeketsi staat ook aan de basis van (universitaire) opleidingen tot rechtbanktolken in Zuid-Afrika. En dat is hard nodig ook. Veel te veel zaken in Zuid-Afrika worden nu in hoger beroep behandeld omdat de beschuldigden stellen dat zij bij de eerste rechterlijke uitspraak niet de juiste tolken hadden. Zie bijv. de rechtszaak tegen Basheer Sayed en zijn Thaise echtgenoot Somcharee Chuchumporn . Met het loslaten van het taalbeheersingsniveau valt te vrezen dat Nederland ook die weg op gaat.
Andere landen met meer officiële landstalen (denk aan België, Finland, Canada etc.) hakken natuurlijk ook met dat bijltje. Alleen hebben de meeste tolken/vertalers in die landen een universitaire rechtenopleiding achter de rug en telt de onvergelijkbaarheid van rechtssystemen veel minder omdat ze dezelfde “Taal van de Wet” (de Belgische, de Finse, de Canadese) spreken, alleen in andere tongen (Nederlands-Frans, Fins-Zweeds, Engels-Frans). Met 11 officiële talen komt dat ook wel goed, het duurt alleen nog even…