Uitbuiting van mensen is een van de vuigste delicten uit ons wetboek, aangezien de misbruikte slachtoffers doorgaans zeer kwetsbaar zijn en zowel lichamelijk als psychisch gedurende langere tijd aan heftige ontberingen zijn blootgesteld. De strafbaarstelling (art. 273f Sr) van mensenhandel – een verzamelbegrip van verschillende vormen zoals seksuele uitbuiting, arbeidsuitbuiting, criminele uitbuiting, maar ook de handel in organen en het voordeel trekken uit mensenhandel – heeft een ruim toepassingsbereik.
De Nationaal Rapporteur Mensenhandel (NRM) bestudeert periodiek en nauwkeurig de vele strafzaken die de rechter afdoet. Er is vanuit de NRM ook veel aandacht voor nieuw beleid en de leemtes in bestaand beleid, en bovendien worden thematisch specifieke onderwerpen belicht waarin uitbuiting speelt. Zo bestaat de laatste tijd veel aandacht voor misstanden in het kader van (arbeids)migratie: migranten als verdienmodel, slachtofferschap in de asielketen en de asielopvang, en het onderzoek naar de herkomst van slachtoffers van mensenhandel uit bepaalde gebieden (voormalig Oost-Europa, Latijns-Amerika, Noord-Afrika).
Toch draagt dat ruime toepassingsbereik niet zonder meer bij aan het succesvol en effectief kunnen opsporen en vervolgen van deze strafzaken. De huidige strafbaarstelling is te complex en er is te weinig eenduidigheid in de uitleg van de delictsbestanddelen door de verschillende rechtbanken en gerechtshoven in den lande. Bovendien blijkt de strafrechtsketen niet in staat mensenhandelzaken voortvarend te berechten.
Op 10 juni 2025 is door de Eerste Kamer de Wet modernisering en uitbreiding strafbaarstelling mensenhandel aangenomen. De wetswijziging is enerzijds bedoeld om de bestaande strafbaarstelling qua vorm en inhoud te verbeteren, en anderzijds vult die het aantal strafbare gedragingen dat met uitbuiting samenhangt aan. Het nieuwe art. 273f Sr vormt nog altijd de kern van het delict mensenhandel, maar redigeert de verschillende strafbaarstellingen op een overzichtelijker wijze (mensenhandel in lid 1, kinderhandel in lid 2, voordeel trekken in lid 8), past hier en daar terminologie aan en bevat verschillende definitiebepalingen (leden 3 tot en met 6). De uitbreiding krijgt vorm met de strafbaarstelling van ‘ernstige benadeling’ (art. 273fa nieuw), waarmee strafbaar wordt dat iemand een slachtoffer door misbruik te maken van zijn overwicht of diens kwetsbaarheid, arbeid laat verrichten onder zodanige voorwaarden of omstandigheden dat dat slachtoffer ernstig wordt benadeeld. Het gaat daarbij om een disproportionele verhouding tot de situatie waaronder die arbeid naar Nederlandse maatstaven in de betreffende arbeidssector wordt verricht. Ernstige benadeling verschilt van uitbuiting in de mate van disproportionaliteit en is op te vatten als een lichtere vorm van mensenhandel. Er komt ook een aparte strafbaarstelling van het opzettelijk voordeel trekken uit arbeid, diensten of handelingen door een slachtoffer van mensenhandel, kinderhandel of ernstige benadeling (art. 273fb nieuw). De nieuwe strafbaarstelling richt zich bijvoorbeeld tot inleners, uitleners en tussenpersonen die weten of ernstige reden hebben te vermoeden dat de mensen die ze inschakelen onder erbarmelijke omstandigheden zijn gehuisvest, worden betaald en moeten werken. Het gaat daarbij wel om het rechtstreeks profijt trekken en het is uitdrukkelijk niet de bedoeling van de wetgever geweest om een soort ketenaansprakelijkheid te vestigen ten aanzien van de afnemers van die diensten of producten: het verband met de daadwerkelijke uitbuiting en benadeling mag niet te ver verwijderd zijn. Vooralsnog kunnen alle uiteindelijke afnemers van goedkope kleding uit sweatshops of chocola van dubieuze cacaoplantages, en hotelgasten en luxe sporters bij ketens die naar Nederlandse maatstaf niet goed omgaan met hun personeel, zich veilig wanen.
Daar speelt natuurlijk een blijvend probleem: de uitbuiters, voordeeltrekkers en ‘benadelers’ hebben nu eenmaal een afzetmarkt en niet alleen in de illegaliteit. In onze voornamelijk op winst gerichte maatschappij ligt in elk branche het gevaar op de loer dat goedkope arbeidskracht de norm is en dat steeds wordt gezocht naar manieren om te besparen op personeel. Daarom dient het bewustzijn van de afnemers (bedrijven, klanten en omstanders) te worden vergroot, net zoals opsporingsinstanties dienen te worden gewezen op de talrijke signalen. Het is belangrijk dat niet wordt gestopt met nadenken als iets wordt voorgespiegeld of voorgeschoteld, ook al zijn anderen de (hoofd)schuldigen. Met de nieuwe wetgeving zou het in elk geval makkelijker moeten worden misstanden aan het licht te brengen, al is de NRM ook daarover terecht kritisch. Niettemin zijn onder vigeur van de huidige strafbaarstelling al verschuivingen gaande naar een veel ruimere opvatting: waar het gerechtshof Amsterdam had vrijgesproken ten aanzien van een uitbuitingsverdenking waarin Indonesische au-pairs onder matige doch niet excessieve omstandigheden hun werkzaamheden hadden verricht, casseerde de Hoge Raad omdat die vrijspraak op de misvatting berustte dat uitbuiting zich slechts in excessieve omstandigheden zou voordoen. Geen schriftelijk arbeidscontract, een laag salaris, contante uitbetaling of gedeeltelijk dan wel achterstallig loon, zeer lange werkdagen (soms meer dan veertien uur ononderbroken), te weinig rust tussen de diensten, slechte huisvesting, intimidatie en het afnemen van identiteitsdocumenten: het zou toch niet lastig moeten zijn dergelijke misstanden te herkennen, zoals bij de Amsterdamse luxe sportschool Saints & Stars volgens Het Parool het geval zou zijn geweest. Nadenken over dit soort omstandigheden vooraf lijkt hoe dan ook beter dan achteraf meedoen aan een crowdfunding om het toegebrachte leed te compenseren. Het ligt bovendien voor de hand dat bedrijven die werken met ingehuurd personeel zich veel beter laten voorlichten en zeker ook zelf veel beter monitoren hoe het dat personeel vergaat. Sterren verdien je tegenwoordig niet alleen met luxe exclusiviteit aan de buitenkant, maar juist achter de schermen.
